16-variant 1-topshiriq

_2-topshiriq_

2-topshiriq. Tilshunos olim Shavkat Rahmatullayevning “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”ga sayohat qilamiz. Mazkur lug‘atda turkiy tilimizga mansub so‘zlarning shakllanish tarixi va unda ro‘y bergan o‘zgarishlar berilgan.

101-guruh		102-guruh			103-guruh			106-guruh
1-variant	20-25-bet	1-variant	186-190-b	1-variant		351-355-b	1-variant		516-520-b
2-variant	26-30-bet	2-variant	191-195-b	2-variant		356-360-b	2-variant		521-525-b
3-variant	31-35-bet	3-variant	196-200-b	3-variant		361-365-b	3-variant		526-530-b
4-variant	36-40-bet	4-variant	201-205-b	4-variant		366-370-b	4-variant		531-535-b
5-variant	41-45-bet	5-variant	206-210-b	5-variant		371-375-b	5-variant		536-540-b
6-variant	46-50-bet	6-variant	211-215-b	6-variant		376-380-b	6-variant		541-545-b
7-variant	51-55-bet	7-variant	216-220-b	7-variant		381-385-b	7-variant		546-550-b
8-variant	56-60-bet	8-variant	221-225-b	8-variant		386-390-b	8-variant		551-555-b
9-variant	61-65-bet	9-variant	226-230-b	9-variant		391-395-b	9-variant		556-560-b
10-variant	66-70-bet	10-variant	231-235-b	10-variant		396-400-b	10-variant		561-565-b
11-variant	71-75-bet	11-variant	236-240-b	11-variant		401-405-b	11-variant		566-570-b
12-variant	76-80-bet	12-variant	241-245-b	12-variant		406-410-b	12-variant		571-575-b
13-variant	81-85-bet	13-variant	246-250-b	13-variant		411-415-b	13-variant		576-580-b
14-variant	86-90-bet	14-variant	251-255-b	14-variant		416-420-b	14-variant		581-585-b
15-variant	91-95-bet	15-variant	256-260-b	15-variant		421-425-b	15-variant		586-590-b
16-variant	96-100-bet	16-variant	261-265-b	16-variant		426-430-b	16-variant		591-595-b
17-variant	101-105-b	17-variant	266-270-b	17-variant		431-435-b	17-variant		56-60-bet
18-variant	106-110-b	18-variant	271-275-b	18-variant		436-440-b	18-variant		216-220-b
19-variant	111-115-b	19-variant	276-280-b	19-variant		441-445-b	19-variant		31-35-bet
20-variant	116-120-b	20-variant	281-285-b	20-variant		446-450-b	20-variant		426-430-b
21-variant	121-125-b	21-variant	286-290-b	21-variant		451-455-b	21-variant		286-290-b
22-variant	126-130-b	22-variant	291-295-b	22-variant		456-460-b	22-variant		186-190-b
23-variant	131-135-b	23-variant	296-300-b	23-variant		461-465-b	23-variant		346-350-b
24-variant	136-140-b	24-variant	301-305-b	24-variant		466-470-b	24-variant		126-130-b
25-variant	141-145-b	25-variant	306-310-b	25-variant		471-475-b	25-variant		176-180-b
26-variant	146-150-b	26-variant	311-315-b	26-variant		476-480-b	26-variant		501-505-b
27-variant	151-155-b	27-variant	316-320-b	27-variant		481-485-b	27-variant		476-480-b
28-variant	156-160-b	28-variant	321-325-b	28-variant		486-490-b	28-variant		181-185-b
29-variant	161-165-b	29-variant	326-330-b	29-variant		491-495-b	29-variant		321-325-b
30-variant	166-170-b	30-variant	331-335-b	30-variant		496-500-b	30-variant		446-450-b
31-variant	171-175-b	31-variant	336-340-b	31-variant		501-505-b	31-variant		336-340-b
32-variant	176-180-b	32-variant	341-345-b	32-variant		506-510-b	32-variant		351-355-b
33-variant	181-185-b	33-variant	346-350-b	33-variant		511-515-b	33-variant		141-145-b

102-guruh, 24-variant, 301-305-bet.

№	So’z	Diaxron nuqtaiy nazarda so’z tarkibining tahlili	Sinxron nuqtaiy nazarda so’z tarkibining tahlili
1	Sog’inch	Qadimga turkiy tilda “biror kishi haqida qayg’ur” ma’nosini anglatgan saqi fe’lining “o’zlik” ma’nosini ifodalovchi -n qo’shimchasi bilan hosil qilingan shaklidan -ch bilan yasalgan bu ot, “o’y”, “xayol” ma’nosi bilan birga,”qayg’urish hissi” ma’nosini ham anglatgan. Bu ot qadimgi turkiy tilda saqinch tarzida talaffuz qilingan; keyinchalik ikki unli oralig’idagi q undoshi g’ undoshiga, o’zbek tilida a unlisi o unlisiga almashgan: (saqi+n= saqin) +ch= saqinch> sag’inch> sog’inch.	“Sog’inib qayg’urish hissi” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
2	Sog’lom	Bu sifat eski o’zbek tilida “kasali yo’q” ma’nosini anglatuvchi sag’ sifatidan -la qo’shimchasi bilan yasalgan fe’lga -m qo’shimchasini qo’shib yasalgan, a unlilari o unlilariga almashgan: (sag’+ la= sag’la) + m= sag’lam> sog’lom.	“Dard-kasaldan holi” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
3	Suv	Qadimiy turkiy tilda bu ot asli sub tarzida talaffuz qilingan; keyinroq b undoshi v undoshiga almashgan hatto v undoshi talaffuz qilinmagan ham: sub> suv [> su].	“Vodorod bilan kislorodning kimyoviy birikuvidan iborat tussiz shaffof suyuqlik” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
4	Suva	Qadimgi turkiy tilda “yuzasiga surtib qopla” ma’nosini anglatgan bu fe’l suva tarzida talaffuz qilingan. Bu fe’l so’zlashuv nutqida s undoshini sh undoshiga almashtirib ham talaffuz qilinadi: suva>shuva. Bu fe’l suv otidan -a qo’shimchasi bilan yasalgan bo’lsa kerak.	“Loy, alebastr kabilar bilan silliq qilib qopla”, “biror narsaning ustini suyuq narsa bilan qopla” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
5	Suvoq	Bu ot o’zbek tilida suva fe’lidan -q qo’shimchasi bilan yasalgan, -q undoshining ta’siri bilan uning oldidagi a unlisi o unlisiga almashgan: suva+ q= suvaq> suvoq.	“Loy, alebastr kabilar bilan silliq qilib qoplash” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
6	Suvsoq	Bu sifat eski o’zbek tilida suv otiga “istash” ma’nosini ifodalovchi -sa qo’shimchasini qo’shib yasalgan fe’ldan -q qo’shimchasi bilan yasalgan; q undoshining ta’siri bilan a unlisi o unlisiga almashgan: (suv+ sa= suvsa) +q= suvsaq> suvsoq.	“Suvga tashna”, chanqoq” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
7	Suz I	Qadimgi turkiy tilda bu fe’l asli so’z tarxida talaffuz qilingan keyinchalik esa suz shaklida talaffuz qilingan. So’z> suz.	“Suyuq narsani suzgichdan o’tkazib, kerakli qismini ajratib ol” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
8	Suz II	Qadimgi turkiy tilda bu fe’l asli sus tarzida talaffuz qilingan; eski o’zbek tilida bu fe’l oxiridagi s undoshi z undoshiga almashgan: sus> suz.	“Shoxi bilan ur” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
9	Suz III	Qadimgi turkiy tilda bu fe’l asli yuz tarzida talaffuz qilingan; keyinchalik o’zbek tilida so’z boshlanishidagi y undoshi s undoshiga almashgan: yuz> suz.	“Suvda biror tomohga harakatlan” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
10	Suz IV	Bu fe’l aslida ham suz tarzida talaffuz qilingan bo’lib, hozirgi o’zbek tiliga shu shaklida yetib kelgan. Bu fe’l asli “biror narsani cho’michlab ol” ma’nosini anglatgan; hozirgi ma’nosi ma’noning torayishi, xoslanishi asosida yuzaga kelgan.	“Ovqatni idishlarga taqsimlab sol” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
11	Suzag’on	Qadimgi turkiy tilda bu so’z “shoxi bilan ur” ma’nosini anglatuvchi sus fe’lining “takror” ma’nosini ifodalovchi -a qo’shimchasini olgan shaklidan -gan qo’shimchasi bilan hosil qilngan sifatdosh shakliga teng bo’lib, keyinchalik ikkinchi s undoshi z undoshiga almashgan, g undoshi g’ undoshiga, g’ undoshining ta’siri bilan uning ketidagi a unlisi o unlisiga almashgan: (sus+a=susa) + gan= susagan> suzagan> suzag’an> suzag’on.	“Suzong’ich” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
12	Suzgich I	Bu ot eski o’zbek tilida “suyuq narsani suzgichdan o’tkazib, kerakli qismini ajratib ol” ma’nosini anglatuvchi suz fe’lidan -gu qo’shimchasi bilan yasalgan otga kichraytirish ma’nosini ifodalovchi -ch qo’shimchasi qo’shib hosil qilingan; keyinchalik u unlisi i unlisiga almashgan: (suz+gu= suzgu) + ch= suzguch> suzgich.	“Suyuqlikni turli aralashmalardan tozalovchi moslama” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
13	Suzgich II	Bu ot o’zbek tilida “suvda biror tomon harakatlan” ma’nosini anglatuvchi suz fe’lidan -gich qo’shimchasi bilan yasalgan: suz+gich= suzgich.	“Suvga cho’kmay, yuzada qalqib turuvchi buyum” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
14	Suzgich III	Bu ot asli o’zbek tilida “suvda biror tomon harakatlan” ma’nosini anglatuvchi yuz fe’lining kuchaytirish ma’nosini ifodalovchi -gi qo’shimchasini olgan shaklidan -ch qo’shimchasi bilan yasalgan; keyinchalik so’z boshlanishidagi y undoshi s undoshiga almashgan: (yuz+gi= yuzgi)+ch= yuzgich> suzgich.	“Suv sathida juda tez harakatlanadigan qo’ng’izsimon jonivor” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
15	Suzma	Qadimgi turkiy tilda bu ot “suyuq narsani suzgichdan o’tkazib, kerakli qismini ajratib ol” ma’nosini anglatuvchi so’z fe’lidan -ma qo’shimchasi bilan yasalgan; keyinchalik o’ unlisi u unlisiga almashgan: so’z+ma= so’zma>suzma.	“Qatiqni xaltaga solib, suvi chiqarilgandan keyin hosil bo’ladigan mahsulot” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
16	Suzong’ich	1)Bu sifat o’zbek tilida “shoxi bilan ur” ma’nosini ifodalovchi –(a)n qo’shimchasini olgan shaklidan -g’ich qo’shimchasi bilan yasalgan: (suz +a= suzan) + g’ich= suzang’ich. 2)Suz fe’lining “o’zlik” ma’nosini ifodalovchi –(a)n qo’shimchasini olgan shaklidan -g’u qo’shimchasi bilan sifatdosh shakli yasalgan va unga -chi qo’shimchasini qo’shib sifat yasalgan; keyinchalik so’z oxiridagi i unlisi talaffuz qilinmay qo’ygan, uchinchi bo’g’indagi u unlisi i unlisiga almashgan: [(suz+ an= suzan) +g’u= suzang’u] + chi= suzang’uchi> suzang’uch> suzang’ich.	“Suzag’on” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
17	Suzuk	Bu sifat o’zbek tilida suz II fe’lining “noz-ishva ifodalovchi harakat qil” ma’nosida –(u)k qo’shimchasi bilanyasalgan: suz+uk=suzuk	“Xumor, noz-ishva bilan yarim yumilgan” (ko’z haqida) ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
18	Suy- (sev-)	Qadimgi turkiy tilda bu fe’l asli sӓb, sӓv, seb, sev, sӭv, tarzida talaffuz qilingan. Ko’rinadiki, dastlab bu fe’l tarkibida ӭ/ӓ unlisi bo’lib, keyinchalik bu unli e unlisiga almashgan; so’z oxirida esa dastlab b undoshi bo’lib, keyinchalik v undoshiga almashgan: sӓb/ sӭb> seb> sev. Suy shaklida ham ishlatiladi.	“Muhabbat bog’la”, “yaxshi ko’r”, “yoqtir” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
19	Suyak	Qadimgi turkiy tilda bu ot asli so’nguk tarzida talaffuz qilingan; keyinchalik ikkinchi bo’g’indagi u unlisi a unlisiga, ng undoshi y undoshiga, o’ unlisi u unlisiga almashgan: so’nguk>so’ngak>suyak.	“Tana skletini hosil qiluvchi a’zolarning har biri”, “so’ngak” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
20	Suyka (surka)	Bu so’z o’zbek tilida -sur fe’lining “biror yuzaga surtib yopishtir” ma’nosidan takror ma’nosini ifodalovchi -kӓ qo’shimchasi bilan hosil qilingan: sur- +kӓ=surkӓ-.	“Bir narsani boshqa bir narsaning yuzasiga bir necha marta sur” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
21	Suyukli (sevikli)	Bu sifat asli “muabbat bog’la”, “yoqtir” ma’nosini anglatgan sev- fe’lidan qadimgi turkiy tilda –(i)g qo’shimchasi bilan yasalgan otga -lig qo’shimchasini qo’shib yasalgan; keyinchalik birinchi g undoshi k undoshiga almashgan, -lig qo’shimchasi tarkibidagi g undoshi y undoshiga almashib, bora-bora talaffuz qilinmay qo’ygan: (sev+ig=sevig) +lig= seviglig>seviklik> sevikliy>sevikli	“Ko’ngil qo’ygan” ma’nosini ifodalovchi yasama so’z.
22	Suyul	Bu so’z eski o’zbek tilidagi “suyuq holatga o’t-” ma’nosini anglatgan suyu- fe’lidan “o’zlik” ma’nosini ifodalovchi -l qo’shimchasi bilan hosil qilingan: suyu- + l=suyul-.	“Suyuqlik darajasi me’yordan ort” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
23	Suyunchi (sevinchi)	Bu asli o’zbek tilida sevinch otidan -i qo’shimchasi bilan yasalgan sifat bo’lib, ma’no taraqqiyoti natijasida otga aylangan: sevinch + i = sevinchi. Bu so’z ko’pincha suyinchi, soyinchi shaklida ishlatiladi.	“Hushxabar uchun beriladigan sovg’a” ma’nosini ifodalavchi yasama so’z.
24	Suyuq	Qadimgi turkey tilda bu sifat asli “iste’mol uchun ishlatiladigan tussiz shaffof suyuqlik” ma’nosini anglatuvchi suv otidan u qo’shimchasi bilan yasalgan fe’lga -q qo’shimchasini qo’shib yasalgan; keyinchalik v undoshi y undoshiga almashgan: (suv+u=suvu) +q=suvuq>suyuq.	“Suyultirilgan holatdagi”, “suvi me’yordan ortiq” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.
25	Sulay	Bu so’z eski o’zbek tilidagi “cho’zilib yotib qolmoq” ma’nosini anglatgan sula-fe’lining “holdan toymoq” ma’nosidan “o’zlik” ma’nosini ifodalochi -y qo’shimchasi bilan hosil qilingan; keyinchalik o’zbek tilida a unlisi ӓ unlisiga almashgan.	“Holdan toyib shalpayib qolish” ma’nosini ifodalovchi tub so’z.