16 savolga javob

18 - savolga javob
156

Sobiq sovеt psixologlari motiv tuzilishining bosqichli kontsеptsiyasini ishlab chiqarishda quyidagi

mulohazalarga tayanganlar:

a) ongni tarixiy kеlib chiqishning jarayoni bilan inson xulq-atvorini boshqarishning murakkab

tizimiga ega ekanligi;

b) ontogеnеzda bola shaxsini individual (yakkahol) shakllanish jarayoni bo`lmish gеnеtik dalillarga

asoslanganligi va boshqalar.

Motivlar tuzilishini gеnеtik bosqichda shakllanish ehtimolini tahlil qilish natijasida uni sodda, bir bosqichli

tizimdan murakkab, ko`p bosqichli yuksak darajaga o`sib o`tish jarayoni ishonchli omillar yordami bilan yaqqol

ko`rsatib bеriladi. Umumlashtirilgan ma'lumotlarga ko`ra, sobiq sovеt psixologlari motivlarning tuzilishi

muomalasini tadqiq qilishda ularni dinamik va ma'noviylik tomonlarining birligi printsipidan kеlib chiqish

maqsadga muvofiq. Ular faol motivning dinamik holati haqida mulohaza yuritganlariga mazkur faoliyatning ba'zi

jarayonlarida uning dinamikasi o`ta bo`rttirib talqin qilinadi.

Shuni alohida ta'kidlab o`tish maqsadga muvofiqki, sobiq sovеt psixologlari motiv tuzilishiga oid masalaga

yondashish jarayonida butun e'tiborini uning mazmuniy jabhasini alohida ko`rsatishga, ma'noviy tomonlarining

birlamchiligini bеlgilashga yo`naltiradi.

Ontogenezda motivatsiyaning rivojlanishi

Inson motivatsiyasini rivojlantirish mexanizmlarini tahlil qilish uchun ularning aniq inson ekanligi va biologik evolyutsiyada mavjud bo'lgan mexanizmlarga qanchalik o'xshashligi masalasini oldindan aniqlashtirish juda muhimdir. Buni oydinlashtirish uchun avvalo ushbu masalaga ta'sir ko'rsatadigan adabiyotlarda ta'kidlangan inson motivatsiyasining o'ziga xos belgilarini ko'rib chiqamiz. Ko'plab xilma-xil ro'yxatlarni tashkil etadigan ko'pgina xususiyatlar, umuman olganda, odamning motivatsiyasining ijtimoiy kelib chiqishi bo'yicha asosiy pozitsiyani aniqlaydi va rivojlantiradi, xususan uning ehtiyojlari ijtimoiy ishlab chiqarish mahsuloti ekanligi bilan izohlanadi.

Ta'kidlanishicha, shaxs va turlarning ehtiyojlariga asoslangan biologik motivatsiyadan farqli o'laroq, inson motivatsiyasi pirovardida jamiyat ehtiyojlariga javob beradi. Uning kelib chiqishi uning xilma-xilligi, o'zgaruvchanligi, tarixiyligi va ontogenezda o'z-o'zidan rivojlanmasligini, balki insoniyat ta'limining asosiy tarkibini tashkil etuvchi maxsus yo'naltirilgan shakllantiruvchi ta'sirlar natijasida yuzaga kelganligini tushuntiradi. Inson motivatsiyasining o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydigan yana bir muhim omil bu aql, nutq, ong va ixtiyoriy jarayonlarni amalga oshirish vositachiligi.

Barkamollik, haddan tashqari vaziyat, organizmning insoniy motivatsiya holatidan funktsional mustaqilligi, uzoqdagi hayot maqsadlariga, gomeostatik bo'lmagan tabiatga, "cheksizlik" va tajovuzlarga e'tibor qaratish. Alohida ravishda, odamning motivatsiyasining ichki tashkil etilishi va dinamikasini tavsiflovchi xususiyatlarni ajratib ko'rsatish mumkin: motivlarning ierarxik muvofiqlashtirilishi, faoliyatning rag'batlantiruvchi tabiati, ehtiyojlar, motivlarning o'zaro bog'liqligi, o'zgaruvchanligi va boshqalarga nisbatan polivalligi. Ko'rinib turibdiki, bu farqlarning aksariyati fenomenologik xarakterga ega emas. kuzatilgan faktlarni tushuntirish.

Buning sababi, ularning maqsadlaridagi aniq farqlarni ajratish, rivojlanish jarayonining o'zi emas, balki harakatlantiruvchi kuchlarni va shaxsning motivatsiyasining rivojlanishining yakuniy natijalarini ushlaydi, bilmasdan, motivatsiyani to'liq tushunish va tushuntirish mumkin emas. Ammo rivojlanish faqat farqlar to'g'risidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanishi mumkin emas, bunda u qanday paydo bo'lishi va qanday sodir bo'lishini ko'rsatishni talab qiladi: qaysi "pastki" motivatsion jarayonlar "yuqori" inson motivatsiyasini tashkil etuvchi ijtimoiy kuchlar tomonidan o'zgartiriladi, bu jarayonning o'ziga xos psixologik mexanizmlari, aynan nima. Bu aql-idrok vositachiligi va hokazo. Bu kabi savollar farqlarni emas, balki ijtimoiy rivojlangan va biologik turtki o'rtasidagi doimiy o'xshashlikni - sovet adabiyotida mavjud bo'lgan muammoni izohlashni talab qiladi. yoritilgan ssmatrivayuschey va ta'kidlab asosan farqlar yetarli emas. Ijtimoiy va biologik motivatsiya o'rtasidagi umumiy fikrlarni aniqlash uchun motivatsiyaning turli tomonlarini, xususan uning mazmuni va mexanizmlarini farqlash muhimdir. Haqiqat shundaki, inson motivatsiyasining o'ziga xos xususiyati masalasi aniqlanganda, uning bu ikki jihati turli xil ma'nolarga ega bo'ladi. Biologik va insoniy motivatsiya o'rtasidagi jiddiy tafovutlarni alohida ko'rsatmalarsiz aytish mumkin - ular shunchalik muhim va ravshan. Odamning motivatsiyasi ijtimoiy sharoitga bog'liq holda va uning ijtimoiy ahamiyatli tarkibga yo'naltiradigan tarbiyaviy ta'sirlar natijasida shakllantirilganligi, ya'ni uning o'ziga xos manbai va rivojlanish uchun harakatlantiruvchi kuchlari borligi, bu farqlarning muqarrarligini ham tushuntiradi. ularning printsipi, bunda uning o'ziga xos xususiyati haqida savol tug'iladi. zo'rg'a mantiqiy. Boshqa bir hodisaga nisbatan o'ziga xos bir narsa, birinchi navbatda, ushbu hodisaga o'xshash bo'lishi mumkin, lekin aslida o'ziga xoslik tushunchasi bilan qamrab olingan farqlar ham bo'lishi mumkin.
Biologik va ijtimoiy motivatsiyaning mazmuni birinchi navbatda farq qiladi. Bunga, biologik

tushunchalar (xulq-atvorizm, psixoanaliz) ham qiyin emas, ular odamlarning va hayvonlarning kelib chiqishi va mexanizmlarining o'xshashligini qo'llab-quvvatlaydi, ammo uning mazmunini emas. Tarkibdan farqli o'laroq, turli darajadagi motivatsiya mexanizmlariga bu qadar keskin qarshilik ko'rsatish mumkin emas. Ehtiyojlar ko'rinishidagi ehtiyojlarni aktuallashtirish, motivatsiyaning genetik va situatsion rivojlanishining eng keng tarqalgan hissiy mexanizmlari va boshqalar, bir tomondan, antropogenez mahsuli emas, ikkinchi tomondan, ular odamlarda uni shakllantirish va aniqlashda qo'llaniladi. Inson motivatsiyasini mexanizmlarini to'g'ri ajratib turadigan fenomenologik xususiyatlar (aql bilan vositachilik, iroda, uzoqdagi hayot maqsadlariga yo'naltirilganlik va boshqalar) biologik mexanizmlarning ta'sirini inkor etmaydi, aksincha, tabiiylarga asoslangan yuqori aqliy funktsiyalarni shakllantirishning umumiy tamoyiliga binoan (Vygotskiy, 1983a) ), ularni tarixiy taraqqiyotda yaxshilanish va o'zgarishga duchor bo'lishlarini, ya'ni uning paydo bo'lishi uchun zarur shart sifatida tavsiya eting.

Bu xususiyatlar ontogenezda uning asosi sifatida emas, balki motivatsiyaning ijtimoiy rivojlanishi natijasida paydo bo'lishi bejiz emas.
Odamni odatda xohlash, qo'rqish yoki g'azablanishni o'rgatish shart emas, garchi u rivojlanish davomida u nimani xohlashi yoki istamasligi, nimaga qodirligi va qachon g'azablanishga loyiq emasligi va hokazolar nuqtai nazaridan doimiy ta'sirga duchor bo'ladi. yangi ijtimoiy aniqlangan tarkib, hech bo'lmaganda ontogenezning dastlabki bosqichlarida, biologik evolyutsiyada rivojlangan mexanizmlarga asoslanib, inson uchun motivatsion ahamiyatga ega bo'lishini ta'kidlaydi. Bu tabiiy hol, chunki insonning biologik maqsadlariga bog'liq bo'lmagan yangi mexanizmlar paydo bo'lishi zarurati, albatta, antropogenezda mavjud bo'ladi. Albatta, ijtimoiy rivojlangan psixikada motivatsion ahamiyatga ega bo'lgan murakkab tarkibni faqat ibtidoiy biologik shakllarga qo'yish mumkin emas, bu aslida motivatsiyani rivojlantirish uchun aniq inson mexanizmlarining paydo bo'lishiga ehtiyoj tug'diradi, ammo bu bunday ibtidoiy shakllardan foydalanishni istisno qilmaydi. murakkab mexanizmlarning harakati.
Ushbu dastlabki mulohazalar, inson motivatsiyasining rivojlanish xususiyatlarini muhokama qilganda, uning tarkibiy tomonlarini ko'rsatmasdan, uni ajralmas hodisa deb hisoblashning o'zi etarli emasligini ko'rsatishi kerak edi. Bir xil bayonot, masalan, "biologik va ijtimoiy dixotomiya" "asosiy" dan odamning yuqori olingan ehtiyojlariga o'tishini tushuntirish usuli umuman qabul qilinishi mumkin emas "(Diligenskiy, 1976. P. 35), qaysi ma'noga bog'liqligiga qarab boshqa ma'noga ega. motivatsiya tarkibiy qismlaridan foydalaniladi. Tarkibdan farqli o'laroq, biologik va ijtimoiy motivatsiya mexanizmlari inson psixikasida sotsiogenik o'zgarishlar natijasida shakllanadigan asl tabiiy shakllanish va jarayonlardan murakkabroq tizimlarga o'tishni qidirishimizga imkon bermaydigan fundamental bo'shliqni aniqlamaydi.
Bu odamning motivatsiyasini, birinchi navbatda, uni ta'minlovchi mexanizmlarga nisbatan rivojlanishini savolga asoslab beradigan farqlarni qidirishning sharti sifatida generalning mavjudligi.