16-multidisciplinary online distance conference on "scientific and practical research in uzbekistan" part-14

10
NUTQ O‘STIRISHNING METODIK SHARTI
Jizzax shaxar 3-maktab o‘quv tarbiyaviy 
ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari 
Sanaqulova Zebo Raxmonqulovna 
Annotatsiya:
Maqolada umumta’lim maktablari o‘quvchilarining yozma nutqini insho 
yozish. orqali. rivojlantirish. usullari. ko‘rsatib. berilgan.. Shuningdek,. muallif. o‘quvchining.
shaxsiy.nutqiy.faoliyatini.shakllantirishdagi.metodik.talablarini.aytib.o‘tgan..
Kalit so‘zlar:
Nutq, metod, hissiyot, individuallik, epizod, badiiy tasvir, insho, obrazlilik, 
yozma ish, uzluksiz ta’lim, tasavvur, atrof-olam, ko‘nikma, boshlang‘ich ta’lim, og‘zaki 
matn, adabiy til
Nutq.fikr.bayon.qilish.vositasi.bo‘lib,.og‘zaki.va.yozma,.ichki.va.tashqi.nutq.kabi.shakllari.
mavjud..Nutqning.amaliy.ahamiyati.shundaki,.tafakkur.nutq.yordamida.ro‘yobga.chiqadi..
Og‘zaki nutq pauza, urg‘u, intonatsiya va tovushlar orqali borib yetsa, yozma nutq esa harf 
va. so‘zlarning. ma’lum. qonuniyat. asosida. o‘zaro. birikuvi. (tinish. belgilar,. abzas,. paragraf).
orqali.borib.yetadi.
Og‘zaki.nutqni.eshitamiz,.yozma.nutqni.ko‘ramiz.va.o‘qiymiz..Yozma.nutqda.savodxonlik.
va.mazmun.asosiy.o‘rin.tutadi.
Nutq o‘stirishning metodik sharti nutqiy faoliyatning keng tizimini yaratish, ya’ni, 
birinchidan,. yaxshi. nutq. namunasini. idrok. etish,. ikkinchidan,. o‘rgangan. til. vositalaridan.
foydalanib,.o‘z.fikrini.bayon.etish.uchun.sharoit.yaratish.hisoblanadi..Bola.tilni.nutqiy.faoliyat.
jarayonida. o‘zlashtiradi.. Buning. o‘zi. yetarli. emas,. chunki. u. nutqni. yuzaki. o‘zlashtiradi..
Nutqni.egallashning.qator.aspektlari.mavjud..Bular:
–.Adabiy.til.me’yorlarini.o‘zlashtirish..Maktab.o‘quvchilarini.adabiy.tilni.sodda.so‘zlashuv.
tilidan,. sheva. va. jargondan. farqlashga. o‘rgatadi,. adabiy. tilning. badiiy,. ilmiy,. so‘zlashuv.
variantlari.bilan.tanishtiradi.
– Jamiyatimizning har bir a’zosi uchun zarur bo‘lgan muhim nutq malakalarini, 
ya’ni. o‘qish. va. yozish. malakalarini. o‘zlashtirish.. Bu. bilan. o‘quvchilar. yozma. nutqning.
xususiyatlarini,.uning.og‘zaki-so‘zlashuv.nutqdan.farqini.bilib.oladi.
–.O‘quvchilarning.nutq.madaniyatini.takomillashtirish..Til.jamiyatdagi.eng.muhim.aloqa.
vositasidir,. mana. shu. ijtimoiy. ahamiyatidan. kelib. chiqib,. maktabda. o‘quvchilarning. nutq.
madaniyatiga.alohida.e’tibor.beriladi.
Insho qanday turda bo‘lishidan qat’i nazar, og‘zakimi yoki yozmami, o‘zida o‘quvchilarning 
o‘z.fikrlarini.yaratishga.yo‘naltirilgan.ishni.mujassamlashtiradi..Insho.o‘quvchining.shaxsiy.
nutqiy.faoliyatini.shakllantirish.va.rivojlantirishga.xizmat.qiladi..Bu.ikki.yo‘nalishdagi.ishni:.
nutqiy faoliyatni takomillashtirish hamda nutqiy ko‘nikmalarning har birini shakllantirishni 
o‘zida.mujassamlashtirgan.mashqlarning.bir.ko‘rinishi.sanaladi..
Insho, bu – o‘quvchilarning tabiiy monologik nutqining yanada mukammal bo‘lishiga, 
nutqiy.faoliyati.tajribasining.boyitilishiga.qaratilgan.mashq.turi.hisoblanadi..Insho.o‘tkazish.
haqiqiy. nutqiy. faoliyatda. mavjud. bo‘lgan. barcha. shart-sharoitlarni. kuzatishni. talab. qiladi..
Nutq.har.doim.insonlarga.hamroh.bo‘ladi..
Inshoni. yozish. bosqichida. o‘quvchilar. imloviy. xatoga. yo‘l. qo‘yish. qo‘rquvidan. xalos.
bo‘lishlari.uchun.ularning.diqqati.aynan.nutqiy.topshiriqlarni.bajarishga.qaratilgan.bo‘lishi.
lozim..Amaliyotda.qo‘llanilgan.yo‘riqnomaga.ko‘ra,.faqat.yozilishi.aniq.bo‘lgan.so‘zlardan.

---

79
10
foydalanish.xavflidir,.chunki.bu.holat.tayyorgarlik.ishlarining.ahamiyatini.yo‘qqa.chiqaradi.
va.o‘quvchilarning.nutqini.rivojlantirishga.to‘sqinlik.qiladi..Insholarni.tekshirish.bosqichida.
o‘quvchiga.mazkur.masalani.o‘zi.mustaqil.tekshirish.uchun.ma’lum.bir.vaqt.beriladi..
..Inshoni.yozish.bosqichi.quyidagicha.tashkil.qilinadi:
–.dastlabki.tayyorgarlik;
–.nutqiy.vaziyatni.yaratish;
–.o‘z-o‘zini.nazorat.qilish;
–.insho(matn)ni.yozish.
Matn.–.mazmun,.uslub.va.grammatik.jihatdan.o‘zaro.bog‘langan.va.aniq.ketma-ketlikda.
joylashgan.gaplar.qatoridan.tuzilgan.tugallangan.asar..Matndagi.gaplar.oddiy,.oldinma-keyin.
kelmaydi..Balki.bu.bog‘lanishning.o‘z.qonunlari.mavjud..Gaplar.orasida.tengsizlik.mavjud..
Gaplar. kontekstga. bog‘liq. bo‘lishi. yoki. bo‘lmasligi. mumkin.. Kontekstga. bog‘liq. gaplarni.
mustaqil ishlatish mumkin emas, chunki ularning mazmuni kontekstdan tashqarida har doim 
ham.tushunarli.bo‘lavermaydi..Gaplardagi.o‘zaro.aloqa.zanjir.usulida.(ikkinchi.gap.birinchi.
gap.bilan,.uchinchi.gap.ikkinchi.gap.bilan).yoki.muqobil.(gaplar.o‘zaro.bog‘lanmaydi,.balki.
o‘zaro taqqoslanadi, bunda barcha gaplar birinchi gapga bog‘langan bo‘lib, uni aniqlab 
keladi).bo‘lishi.mumkin..Matn.qurilishi.nutq.turiga.bog‘liq.bo‘ladi.
Nutq.turlarini.tasniflashda.bayon.usuli,.tasvir.usuli.va.muhokama.usuli.alohida.farqlanadi..
Yozma.nutqni.rvojlantirish.bosqichlarida.tasvir.usulidagi.mashqlardan.foydalanish.samarali.
natijalar.beradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, insho yozishni o‘rgatish – zamonaviy maktabning dolzarb 
muammolaridan.biridir.va.bu.ko‘nikma.o‘quvchining.kelajakda.qaysi.soha.–.xoh.fan,.xoh.
texnika. yoki. san’at. sohasida. bo‘lmasin,. madaniyatli. kishi. sifatida. kamol. topishi. uchun.
zarurdir..
Foydalanilgan.adabiyotlar:
1..Karimov.I.A..Yuksak.ma’naviyat.–.yengilmas.kuch..–.T.:.Ma’naviyat,.2008.....208-b.
2..Zunnunov.A..Adabiyot.o‘qitish.metodikasi..–T.:.O‘qituvchi,.1992..299-b.
3..Husanboyeva.Q..Tahlil.adabiyotni.anglash.yo‘li..–.T.:.Sharq,.2013..346-b.
4..Nurmonov.A,.Sobirov.A..Hozirgi.O‘zbek.adabiy.tili..–.T.:.Ilm.ziyo,.2010..160-b.
5..Turdiyev.B..Yozma.nutqni.rivojlantirish.yuzasidan.praktikum..–.T.:.O‘qituvchi,.1980,.
124-b.

---

80