16 ma’ruza Ekologik muhit buzulishining asosiy sabablari О‘quv reja

---

16 ma’ruza
Ekologik muhit buzulishining asosiy sabablari 
О‘quv reja: 
1. Ekologik inqiroz tahdidi. 
2. Oziq-ovqat va demografik muammolar 
3. CHо‘llanish va uning ekologik oqibatlari 
4. О‘rmonlar kesilishi va uning atrof-muhitga ta’siri 
5. “Issiqxona effekti” va global isish. 
6. Ozon qatlami buzilishi va uning ekologik oqibatlari 
7. Tabiiy resurslar tanqisligi 
8. Jahon okeani va chuchuk suv havzalari ifloslanishi 
 
Tayanch sо‘z va iboralar:
Ekologik inqiroz, tahdidi. oziq-ovqat,demografik 
muammolar, chо‘llanish,ekologiya, о‘rmonlar kesilishi, atrof-muhit,“Issiqxona effekti” 
,global isish, ozon qatlami,ekologik oqibatlar, tabiiy resurslar, okean, chuchuk suv, havza, 
ifloslanishi 
1. Ekologik inqiroz tahdidi. 
Ekologik inqiroz, ekotizim ichidagi о‘zaro bog‘liqliklar buzilishi yoki biosferadagi 
antropogen faoliyat natijasida kelib chiqadigan va insonning yashash muxitiga tahdid 
soladigan qaytarilmas hodisalar. Inson tabiiy hayoti va jamiyat rivojlanishiga tahdid 
darajasiga kо‘ra noqulay ekologik vaziyat, ekologik ofat va ekologik halokat farqlanadi.
Jamiyatning tabiatga ta’siri hozirgi kunga qadar katta miqyosga yetdi. Bu ta’sir 
nafaqat alohida tabiiy resurslarga, balki, yuqorida aytib о‘tganimizdek, biosferaning eng 
muhim, global jarayonlariga ham ta’sir qiladi, ularning buzilishi sayyoradagi hayot uchun 
juda xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Aynan shu qoida keyingi paytlarda rivojlangan 
mamlakatlarda “ekologik inqiroz” kabi tushunchaning paydo bо‘lishi va tarqalishiga sabab 
bо‘ldi. “Ekologik inqiroz” ning kelib chiqishi tabiiy resurslardan noratsional foydalanishda 
yotadi.
Insonning xо‘jalik faoliyati kо‘lami о‘sishi, ilmiy-texnikaviy inqilob jadal 
rivojlanishi inson tabiatga salbiy ta’sirini kuchaytirdi, sayyoramizdagi ekologik 
muvozanatg buzilishiga olib keldi. Moddiy ishlab chiqarish sohasida tabiiy resurslar 
iste’moli ortdi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi 40 yil davomida insoniyat avvalgi butun 
tarixidagi kabi mineral xom ashyo ishlatilgan. Ammo odamlar uchun muhim bо‘lgan 
kо‘mir, neft, gaz, mis, temir va boshqa tabiiy resurslar zaxiralari almashtirib bо‘lmaydigan 
va olimlar hisoblaganidek, bir necha о‘n yil ichida tugaydi.
 
Hatto doimiy ravishda yangilanib turadigan о‘rmon resurslari ham tez sur’atlar bilan 
kamayib bormoqda. Global miqyosda о‘rmonlar kesilishi uning о‘sishidan 18 baravar 
kо‘pdir. Har yili 11 million gektardan ortiq о‘rmon yо‘q qilinadi va о‘ttiz yil ichida vayron 
qilingan о‘rmonlar maydoni Hindiston maydoniga teng bо‘ladi. Ilgari о‘rmonlar о‘sgan 
hududning katta qismi sifatsiz qishloq xо‘jaligi yerlariga aylantirilib, bu hududda 
yashovchi aholini tо‘ydira olmaydi. Sayyoramizdagi о‘rmonlar maydoni qisqarishi asosiy 
sababi rivojlanayotgan mamlakatlarda aholi barqaror о‘sishini hisobga olgan holda sanoat 
yog‘ochini yig‘ish va yoqilg‘i olish uchun tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri о‘rmonlarni kesish, qishloq 
xо‘jaligi yerlari va yaylovlar uchun yerlarni tozalash, о‘rmonlar ifloslanishidir 
Nam tropik о‘rmonlar ayniqsa intensiv ravishda kesilmoqda va ularni tozalash 
tezligi har yili ortib bormoqda. Agar XX asrning 80-yillari о‘rtalarida har yili 11,3 million 
gektar vayron qilingan bо‘lsa, 90-yillarda - allaqachon 16,8 million gektar. Hozirgi vaqtda 

---

Lotin Amerikasidagi tropik о‘rmonlar asl maydoni 37% ga, Osiyoda - 42% ga, Afrikada - 
52% ga qisqardi 
О‘rmonlarg kesilishi salbiy ekologik oqibatlarga olib keladi: yer yuzasi strukturasi 
о‘zgaradi, atmosferadagi uglerod va kislorod muvozanati buziladi, tuproq eroziyasi 
kuchayadi, daryolar gidrologik rejimi buziladi va hokazo. 
Jahon okeani ifloslanishi ham xavflis. Dunyo okeani doimiy ravishda, asosan, 
dengiz konlarida neft qazib olish kengayishi hisobiga ifloslanadi. Katta neft tо‘kilishi 
okeanlar hayoti uchun zararli. Millionlab tonna fosfor, qо‘rg‘oshin va radioaktiv 
chiqindilar ham okeanga tashlanadi. Okean maydoni har km
2
hozir quruqlikdan 17 tonna 
turli xil zararli chiqindilar tо‘g‘ri keladi. О‘lik okean esa, olimlar aytishicha, о‘lik sayyora. 
Chuchuk suv tabiati eng zaif qismiga aylandi. Daryo va kо‘llarga oqava suvlar, pestitsidlar, 
о‘g‘itlar, dezinfeksiyalash vositalari, simob, mishyak, qо‘rg‘oshin, rux juda kо‘p miqdorda 
kiradi. MDH respublikalarida har yili millionlab tonna zararli moddalarni о‘z ichiga olgan 
tozalanmagan oqava suvlar daryolar, kо‘llar, suv omborlari va dengizlarga tashlanadi.
Dunyoning boshqa mamlakatlarida ham ahvol bundan yaxshi emas. Dunay, Volga, 
Missisipi, Buyuk Amerika kо‘llari kuchli ifloslangan. Mutaxassislar fikriga kо‘ra, Yerning 
ayrim hududlarida barcha kasalliklar 80 % sifatsiz suv tufayli yuzaga keladi va odamlar 
uni iste’mol qilishga majbur bо‘ladi. Ma’lumki, odam ovqatsiz besh hafta, suvsiz besh kun, 
havosiz besh daqiqa yashashi mumkin. Ayni paytda atmosfera havosi ifloslanishi uzoq 
vaqtdan beri ruxsat etilgan chegaralardan oshib ketgan.
Bir qator yirik shaharlar atmosferasidagi chang va karbonat angidrid miqdori 20-asr 
boshlariga nisbatan о‘n baravar kо‘paydi.AQShdagi 115 million yengil avtomobil bu 
mamlakat hududida yaratilgan barcha kisloroddan ikki baravar kо‘p kislorodni 
о‘zlashtiradi.
Atmosferaga (sanoat, energetika, transport va boshqalar) zararli moddalarning 
umumiy chiqarilishi AQShda yiliga 150 million tonnaga yaqin, MDH mamlakatlarida 100 
million tonnadan ortiq. MDHning 50 mingdan ortiq aholisi bо‘lgan 102 ta shahrida 
havodagi sog‘liq uchun zararli moddalar konsentratsiyasi tibbiy meyorlardan 10 barobar, 
ba’zilarida esa undan ham kо‘proq. Oltingugurt dioksidi va nitrat oksidi bо‘lgan kislotali 
yomg‘irlar Germaniya va Buyuk Britaniyadagi elektr stansiyalari ishlashi paytida paydo 
bо‘ladi.. MDH hududi G‘arbdan kislotali yomg‘ir bilan zararli moddalarni qarama-qarshi 
yо‘nalishda tashishga qaraganda 9 barobar kо‘p oladi. 1986 yil 26 aprelda Chernobil 
AESdagi avariya dunyoning 26 mamlakatida mavjud bо‘lgan atom elektr stansiyalaridagi 
avariyalar ekologik tahdidini kо‘rsatdi. Maishiy chiqindilar jiddiy muammoga aylandi: 
qattiq chiqindilar, polietilen paketlar, sintetik yuvish vositalari va boshqalar. Shaharlar 
atrofida о‘simliklar hidiga tо‘lgan toza havo yо‘qoladi, daryolar о‘luklarga aylanadi. Tо‘p-
tо‘p qutilar, shisha siniqlari va boshqa axlatlar, yо‘llar bо‘yidagi chiqindixonalar, hududni 
axlat bilan tо‘ldirish – bu sanoat dunyosi uzoq yillar hukmronligi natijasidir. 
Ekologik inqiroz sabablari. 
Hozirgi vaqtda kо‘plab qarama-qarshiliklar, tо‘qnashuvlar, muammolar mahalliy 
doiradan chiqib, global xususiyat kasb etmoqda. 
1.
Tabiiy geologik jarayonlar natijasida Yer iqlimi о‘zgarishi, atmosferaning optik 
xususiyatlari о‘zgarishi, asosan, unga CO, CO2 va boshqa gazlar chiqishi natijasida yuzaga 
keladigan issiqxona effekti bilan kuchayishi. 
2.
Atmosfera tirik organizmlar uchun xavfli bо‘lgan qattiq qisqa tо‘lqinli 
ultrabinafsha nurlanish kirib kelishidan himoya qilish imkoniyatlarini kamaytiradigan 
"ozon teshiklari" paydo bо‘lishi bilan stratosfera ozon ekranining quvvatini kamaytirish. 
Yer yuzasi. 

---

3.
Atmosfera kislotali yog‘ingarchilik, fotokimyoviy smog va biosfera obyektlari, 
shu jumladan odamlar uchun xavfli bо‘lgan boshqa birikmalar hosil bо‘lishiga yordam 
beradigan moddalar bilan kimyoviy ifloslanishi. 
4.
Neft mahsulotlari hisobiga okeanlar ifloslanishi va okean suvlari xossalari 
о‘zgarishi, ularning atmosferada karbonat angidrid gazi bilan tо‘yinishi, о‘z navbatida 
transport vositalari va issiqlik energetikasi bilan ifloslanishi, okean suvlariga о‘ta zaharli 
kimyoviy va radioaktiv moddalar kо‘milishi, daryo oqimi bilan ifloslanish oqimi, 
daryolarning tartibga solinishi tufayli qirg‘oqbо‘yi hududlarida suv balansi buzilishi; 
5. Quruqlik suvlari kamayishi va ifloslanishi. 
6. Atrof muhit radioaktiv ifloslanishi. 
7. Tuproq ifloslangan yog‘inlar tushishi, pestitsidlar va mineral о‘g‘itlarni qо‘llash 
natijasida ifloslanishi. 
8. Yer yuzasi о‘rtasida elementlar qayta taqsimlanishi bilan bog‘liq holda 
landshaftlar geokimyosidagi о‘zgarishlar. 
9. Yer yuzasida barcha turdagi qattiq chiqindilar tо‘planishi davom etishi. 
10. Global va mintaqaviy ekologik muvozanat buzilishi. 
11. Sayyora chо‘llanishi kuchayishi. 
12. Tropik о‘rmonlar va shimoliy taygalar maydonini qisqartirish - sayyoramiz 
kislorod muvozanatini saqlashning asosiy manbalari. 
13. Yer yuzidagi aholi mutlaq kо‘pligi va alohida hududlar nisbiy demografik 
kо‘payishi, qashshoqlik va boylik о‘ta farqlanishi. 
14. Aholi gavjum shaharlarda yashash muhiti yomonlashuvi. 
15. Mineral xom ashyo kо‘plab konlar tugashi. 
16. Kо‘pgina mamlakatlar aholisi boy va kambag‘al qismlarga tabaqalanishi 
kuchayishi, ular aholisi qurol-yarog‘ darajasi oshishi va jinoyatchilik kuchayishi natijasida 
ijtimoiy beqarorlik kuchayishi. 
17. Dunyoning kо‘plab mamlakatlari aholisi immuniteti va sog‘lig‘i holati 
pasayishi,
Epidemiyalar kо‘p marta takrorlanishi, oqibatlarga kо‘ra ommaviy va og‘irroq. 
Uning boshlanishi uzoq о‘tmishda yotadi. Neolit davri dehqonchilik madaniyati taxminan 
10 ming yil avval vujudga kelgan. Ekin maydonlari kengayishi, xо‘jalik maqsadlarida 
daraxtlar kesilishi, dehqonchilik keng tarqalishi - bularning barchasi tabiiy landshaft 
madaniy landshaft bilan almashtirilishiga va insoniyat ta’siri kuchayishiga olib keldi. 
Aholi soni tez о‘sishi - demografik portlash - ijtimoiy-iqtisodiy yoki umumiy 
tarixiy turmush sharoitlari yaxshilanishi bilan bog‘liq aholi keskin о‘sishi boshlandi. Yer 
aholisi eksponent ravishda о‘sib bormoqda: agar miloddan avvalgi 8000 yildan boshlab. 
yangi xronologiya boshlanishidan oldin aholi soni 5 million kishidan 130 millionga, ya’ni 
8 ming yil ichida 125 million kishiga, keyin 1930 yildan 1960 yilgacha, ya’ni atigi 30 yil 
ichida Yer aholisiga 1 mlrd kishiga (2 mlrd.dan 3 mlrd. kishiga) oshdi.Hozirgi vaqtda 9 
mlrd.dan ortiq kishini tashkil etadi. 1830 yildan 1930 yilgacha Yevropa va Shimoliy 
Amerika aholisi soni о‘sib bordi va keyingi yillarda Osiyo va Lotin Amerikasi 
mamlakatlarida aholi usishi kuzatildi.