16-bilet
1.«
Psixologik yosh» kategoriyasi va L.S.Vigotskiy ishlarida bolalar
rivojlanishini davrlashtirish muammosi.
Inson psixik rivojlanishi bosqichliligi haqidagi tasavvur uzluksizlik, asta-sekin
mukammallashuv va yutuqlar (natijalar) yig'indisi g„oyasiga qarama-qarshi turadi.
U o„z aksini jahon psixologiyasida bir necha o„n
yilliklardan beri, rivojlanish
jarayonining turli tomonlarini sintezlovchi va uning mexanizmlariga tayanuvchi
yagona davrlashtirishni («psixik rivojlanish xaritasi») qidiruvida topadi.
L.S.Vigotskiy rivojlanishning yoshga bog„liq davrlashtirish muammosini «barcha
bolalar psixologiyasi uchun markaz» va «amaliyotning barcha savollariga kalit»
deb atagan. U vaqtda mavjud bo'lgan davrlashtirish
chizmasini tahlil qilib,
L.S.Vigotskiy ularni tuzishning uch usulini ajratgan: 1. Bola psixikasini
rivojlanishi bilan har tomonlama bog„liq bo„lgan, boshqa jarayonlarni zinama-zina
qurish asosida bolalikni davrlashtirish. Misol uchun, biogenetik tamoyilga muvofiq
ibtidoiy bosqich, hayvon psixikasi bosqichlari ajratiladi; 2.
Bolalikni ajratishda
asos qilib, shartli mezon sifatida rivojlanishning biror-bir belgisi yoki jihati
(tomoni) olinadi (masalan, P.P. Blonskiyning davrlashtirishida dentitsiya —
tishlarning chiqishi va almashinishi; Z.Freyd ta‟limotida jinsiy rivojlanish). 3. A.
Gazell ishlaridagi kabi rivojlanish jarayonining o„ziga
xos xususiyatlarini
fenomenologik izohlashga va qonuniyatlarni ajratishga urinish amalga oshiriladi.
L.S.Vigotskiy bola rivojlanish jarayonining mazmun-mohiyatini qamrab oluvchi,
haqiqiy ilmiy-psixologik davrlashtirish tuzilishi kerak bo'lgan tamoyillarni taklif
qilgan. Davrlarni ajratish mezoni rivojlanishga nisbatan ichki bo'lishi kerak.
«Faqatgina rivojlanishni o'zining ichki o'zgarishlari,
uning kechish jarayonidagi
burilishlar va o'zgarishlargina bola shaxsining shakllanishini asosiy davrlarini
aniqlash uchun ishonchli asos bo„la oladi». Mezon obyektiv bo'lib, yosh
chegaralari doirasi erkin va shartli qo'yilishi kerak emas. Mezonni qandaydir bir
belgiga ko'chirib bo'lmaydi, chunki rivojlanish jarayonida belgining muhimligi va
ko'rsatkichlari 193 yoshdan yoshga o„tishda o„zgaradi. L.S.Vigotskiy yosh
davrlarida taraqqiy etuvchi psixik rivojlanish hodisasiga
nisbatan asosiy yangi
yondashuvni ishlab chiqib, yosh davrlar psixologiyasining asosini qo„ydi. Odatda
psixologiyada o„rganiladigan alohida psixik jarayonlar va (idrok, diqqat, tafakkur)
funksiyalarning yoshga bog„Iiq xususiyatlarini o„rganish o„rniga L.S.Vigotskiy
birinchi o'ringa «psixologik yosh» tushunchasini qo'yishni va bola rivojlanishi
taxlilining «birligi» sifatida rivojlanishining yoshga oid davrlarini talqin qilishni
taklif qilgan. 1932—1934-yillarda yozilgan «Yosh davriga oid bolgan muammo»
asarida, L.S.Vigotskiy ushbu fikrni quyidagicha izohlagan: «Yosh
davrlari yaxlit
dinamik tuzilishini rivojlanishning har bir qism sohalarini roli va solishtirma
og„irligini aniqlaydigan tarkibni o„zida aks ettiradi». L.S.Vigotskiyga ko„ra, har bir
psixologik yosh, har bir yosh davrining boshlanishida shakllanuvchi,
rivojlanishning ijtimoiy holati bilan tavsiflanadi. Rivojlanishning ijtimoiy holati —
bu «mutloq alohida, ushbu yosh uchun o„ziga xos, bola va uni o„rab turgan voqelik
o„rtasidagi
yagona va qaytarilmaydigan, eng avvalo ijtimoiy munosabatlardir»
L.S.Vigotskiy muhitni absolut (absolut-idealistik falsafada — borliqning abadiy,
o„zgarmas, bemakon ibtidosi — ruh) ko„rsatkichlarda emas, balki, bolaning o„zini
kechinmalari bilan bogliqlikda, muhitni bolaga munosabatidan kelib chiqib, talqin
qilish kerakligini ta‟kidlagan. «Rivojlanishning ijtimoiy holati» tushunchasi tashqi
muhit va bolaning ichki dunyosini o„zaro aloqasini betakror o„ziga xosligini, ya‟ni
ijtimoiy muhit va motivatsion ehtiyoj sohalarini ifodalaydi. Bundan tashqari,
psixologik yosh yangi tuzilishlar bilan ham tavsiflanadi.
Yoshga oid yangi
tuzilishlar — bu yoshga bog„liq rivojlanish natijasi, mahsuli va bir vaqtning o„zida
keyingi rivojlanish zaminidir.
2.
