16-bap. Miynet haqisin esaplaw ha`m to`lew procesinin` auditi

Miynetten paydalanıw hám miynet intizamına ámel qılıwdı tekseriw

Bazar ekonomikasına ótiw múnásibeti menen xalıqtı sociallıq qorǵaw respublikamızdıń tiykarǵı baǵdarlamasında bas máselelerden biri sanaladı.

Kárxananıń iskerliginde qatnasıwshı miynet resurslarınıń quramı eń dáslep turaqlı hám waqtınsha islewshi, sonday-aq, xojalıqta jasawshı hám de shetten shaqırılǵan jumısshı hám xızmetkerlerge bólinip alınıwın, xojalıqta miynet penen bánt bolǵan xızmetkerlerdi, injener-texnik xızmetkerler sanınıń xızmet qılıwshı hám kishi xızmetkerlerdiń jumıs penen támiynleniwi kárxanadaǵı shtatlar jurnalına durıs keliwi, olarǵa belgilengen is haqı summaların smetaǵa durıs keliwin anıqlaydı.

• 
  óndiris quramı, miynetti ilimiy shólkemlestiriwge miynet hám taǵı basqa tártibine ámel qılınıwı, tarawlar boyınsha qáliplesiwi, ishki xojalıq esabı principlerine ámel qılıwı;
  
• 
  miynetke is haqı hám tólew ushın miynet haqı fondınıń islep shıǵarılǵan ónimleri, orınlanǵan jumıs hám xızmetler muǵdarına durıs keliwin, miynet haqı fondınıń tastıyıqlanǵanlıǵı, miynet haqı fondınıń alınǵan finanslıq nátiyjelerine durıs kelewi, miynet haqı fondın shólkemlestiriw derekleriniń durıslıǵın, miynet haqı fondınan paydalanıw dárejesin;
  
• 
  miynet ónimdarlıǵınıń ósiw dárejesin támiynlew ushın jańa texnika jetiskenliklerinen paydalanıw dárejesi, sonday-aq, miynet haqı tólewdiń ıqshamlastırılǵan progressiv usıllarınan paydalanıwdı;
  
• 
  xızmetker hám jumısshılardıń shtatlar boyınsha tastıyıqlanıwı hám de olardıń jumıs penen támiynleniwi. Belgilengen shtatlarda islep atırǵan adamlardıń lawazımlarınıń bir-birine sáykes keliniwine qatań ámel qılınıwın tekseredi;
  
• 
  jumısshı xızmetkerlerdi, jumısqa qabıl etiw hám jumıstan bosatıwda belgilengen hújjetler tiykarında, belgilengen tártipke ámel qılınıwı, lawazımǵa hám tiyisli juwapkershiligi joqarı bolǵan wazıypalarǵa qabıl etilgende jumısqa qabıl etiwshınıń usı lawazımǵa durıs keliwin, den-sawlıǵı, fizikalıq awhalı, bilim dárejesi, jası hám taǵı da basqalar.
  

Ishki audit ótkerilgende auditor miynet intizamın bekkemlew, kadrlardıń tájiriybesizligin kemeytiw boyınsha kárxanada qabıl etilgen ilajlardı úyrenip shıǵadı. Tekseriw nátiyjesinde lawazım instrukciyalarınıń barlıǵı, xızmetkerler ortasında minnetlemelerdiń durıs bólistirilgenligi anıqlanadı.

Jumısqa qabıl etiw hám jumıstan bosatıw haqqında buyrıq hám esabatlar maǵlıwmatları tiykarında jumıs kúshiniń qonımsızlıǵı analizlenedi. Auditor jumıstan bosatıw sebeplerin úyrenip shıǵadı. Kadrlar qonımsızlıǵı koefficienti usı dáwirde jumısshılardıń ortasha sanına bólip alınadı. Bul kórsetkish dáslepki dáwirdegi koefficientler menen salıstırıladı.

Jumıs waqtınan paydalanıw hám miynet intizamı audit qılınǵanda sebepsiz jumısqa kelmeslik hám jumısqa kesh qalıw, ishki smenada jumıs toqtap qalıwı, jumıstan tısqarı waqıtta yamasa dem alıs hám bayram kúnleri shaqırıw hám soǵan uqsas maǵlıwmatlardı anıqlaydı.

Islegen jumısına baylanıslı is haqını esaplaw ushın tiykar bolǵan hújjetler tekserilgende olarda lawazımlı shaxslar imzası barlıǵı, barlıq rekvizitlerdiń durıslıǵı, usı hújjetlerde dúzetiw, qálbeki jazıwlardıń yaki hújjetlerdiń joqlıǵı anıqlanadı.

Miynetke haqı tólew fondınan paydalanıwdı audit qılǵanda auditor bul fondtıń quramın tekseriw nátiyjesinde oǵan materiallıq xoshametlew, sıylıqlar, materiallıq járdem summaları kiritilgenligin anıqlaydı.

Miynetke haqı tólew fondınıń bazis dáwir menen aǵımdaǵı dáwirge salıstırıw nátiyjesinde onıń ekonomikası yaki artıqsha sarpı anıqlanadı.

Auditor jumıstıń normal sharayatınan shetke shıǵıw sebeplerin óndiristi toqtatıp qalıw hádiyselerin, keshki hám túngi smenada, bayram hám dem alıs kúnleri jumısqa shaqırıw nátiyjesinde qosımsha is haqı esaplanǵanlıǵın anıqlaw úlken áhmiyetke iye.

Is haqı fondınıń artıqsha sarp bolıwına tómendegi sebepler tásir etedi: Miynet ónimdarlıǵı rejesin orınlamaslıq, jumıs kólemine qosıp jazıw, jumısshılardıń artıqsha sanı, jumıs toqtap qalıwı, bayram hám dem alıs kúnleririnde jumısqa shaqırıw.

Lawazım okladların sebepsiz asırıw, norma hám jumısqa baylanıslı kúnlerin nadurıs qollaw.

Auditor kárxana qollanatuǵın miynetke haqı tólew sistemaları, formaları, jumıstıń sharayatların esapqa alǵan halda nátiyjeliligin analizleydi. Sonıń menen birge jumısshı hám xızmetshiler ushın aǵımdaǵı razryad, stavka hám lawazım okladlarınıń nızamlılıǵın tekseredi.

Miynetke haqı tólew normalarınıń belgilerin normalıq hújjetlerge tiykarlanıp óndiristiń qániygelesiw texnologiyasına óndiristiń hám xojalıqtıń qásiyeti itibarǵa alınǵan halda belgilengenligin tekseredi. Auditor usı tártiptiń durıslıǵın kárxana májilisinde tastıyıqlanǵan tártiptiń ámel qılınıwın tekseredi.

Auditorǵa tekseriw ushın tiykargı derek bolıp, miynet haqı esaplaw hám tólew boyınsha baslanǵısh hám uluwmalastırıwshı hújjetler esaplanadı.

Miynet resurslarınan paydalanıw, is haqı esaplaw hám tólemniń auditi boyınsha auditor juwmaq jazǵanda:

• 
  miynet resurslarınan paydalanıw dárejesi;
  
• 
  orınlanǵan jumıs ushın miynet haqınıń durıs esaplanǵanlıǵı;
  
• 
  esaplanǵan miynet haqıǵa qatnasta sociallıq qamsızlandırıwǵa durıs ajıratpa qılınǵanlıǵı;
  
• 
  esaplanǵan is haqıdan belgilengen stavkalarǵa tiykarlanıp dáramat salıǵınıń óz waqtında tiyisli shólkemlerge ótkerilip berilgenligin;
  
• 
  esaplanǵan miynet haqınıń jumısshı hám xızmetkerlerge óz waqtında berilgenligin tiyisli belgilengen norma hám buxgalteriya maǵlıwmatları menen durıs keliwi yaki kelmesligi haqqında bayan qıladı.
  

Jumısqa baylanıslı is haqı tekserilgende kárxanada járiya etilgen islegenine qaray bahalardı durıs yaki nadurıs qollanıwı anıqlanadı. Bunıń sebepleri hám ayıpker shaxslar belgilenedi.

Waqtına qaray miynetke haqı tólew tekserilgende kontrakt, shártnamalar shártlerine tiykarlanǵan jaǵdayında tarif haqılar, norma ústeme tólemlerdi durıs qollanıw kórip shıǵıladı.

Jumıs waqtınan paydalanıw tabelleri hám naryadlar kórip shıǵılǵanda olarǵa kárxanada islemeytuǵın shaxslar kiritiliwi tekseriledi. Bunıń ushın naryad hám tabeller maǵlıwmatı xızmetkerlerdiń jeke quramı menen salıstırıladı. Dáslep tólengen hújjetler boyınsha qaytadan is haqı esaplanıwı, bir neshe tólem vedomostı tákirarlanıw betleri anıqlanadı.

Ámeliyatta orınlanǵan jumısqa qosıp jazıw ushırap turadı. Bunıń ushın óndiris boyınsha dáslepki hújjetler (naryad, marshrut beti) ónim islep shıǵarıw hújjetleri (nakladnoy) menen salıstıradı.

Qurılıs hám remont jumıslarına qosıp jazıwdı anıqlaw ushın orınlarda ótkeriletuǵın ólshew-ekspertiza jumısları ámelge asırıladı.

Bazıda bolsa, qanday hújjet dúzbesten turıp haqı esaplanadı yaki qálbeki shaxslarǵa is haqı jazılıp, bul pullar ózlestiriledi. Bunı anıqlaw ushın kárxanadaǵı jeke quram dizimi, esap-kitap vedomostları menen salıstırıladı.

Keshki hám túngi smenada islewshilerge ústeme haqı, sonday-aq, dem alıs haqıların durıs esaplawı tekseriledi.

Bunnan soń auditor is haqıdan uslap qalınatuǵın summalardı (dáramat salıǵı, avans, kredit, kem shıǵıw hám zıyanlardı qaplaw summaları) durıs esaplanıwın tekseredi.

Auditor is haqınıń óz waqtında esaplanıp barılǵanlıǵın anıqlaydı.