|
Gidrotermal va bug‘termal manbalar 300...350 oS temperaturali issiq suv yoki bug‘larning tabiiy Yer osti zaxiralaridan iborat. Bunday manbalar gipertermalli va yarim termalli mintaqalarda joylashgan bо‘ladi.
Petrotermik manbalar quruq tog‘ jinslarining issiqliklariga asoslangan. Bunday manbalarni amalda barcha mintaqalarda topish mumkin. Lekin bunday manbalarni о‘zlashtirish issiq qatlamlarning yotish chuqurligi va quduqni ishlab chiqarish sarf-xarajatlari bilan aniqlanadi.
Issiq quruq tog‘ jinslarining issiqlik miqdori. Bir jinsli massivda konveksiya bо‘lmaganda, chuqurlikning ortishi bilan temperatura chiziqli о‘sib boradi (16.1-A rasm).
15.1- rasm. Geotermal massivning issiqlik miqdorini aniqlashga doir sxema:
A-quruq tog‘ jinslarining massivi; B-suv tashuvchi issiq qatlam.
Agar Yer sirtidan chuqurlashgan sari y-ortib borsa, u holda temperaturaning о‘zgarishi quyidagicha bо‘ladi
T = To + y = To + G y ; (15.1)
bu yerda G = - temperatura gradiyenti, oS/m.
Minimal foydali T1 temperatura u1 chuqurlikka mos keladi:
T1 = To + G y1 ; u1 = (T1 - To) / G . (15.2)
Massivdagi issiq qatlamning о‘rtacha temperaturasi
Tm = (T2 - T1) / 2 = G (y2 - y1) / 2 . (15.3)
T>T1 temperaturali y chuqurlikda qalinlikdagi δy qatlamning δE foydali issiqlik miqdori quyidagiga teng
ΔE = ρt δy F ct (T - T1) = ρt δy F ct G (y - y1) ; (15.4)
bu yerda ρt - geotermal massivning zichligi, kg/m3;
F - massivning yuzasi, m2;
ct - solishtirma issiqlik sig‘imi, J/(kg K).
u2-chuqurlikgacha bо‘lgan tog‘ jinslarining tо‘la foydali issiqlik miqdori quyidagiga teng
E = ρtδyFctG(y - y1) dy = ρtδyFccG(y2-y1)2/2 . (15.5)
(3) formulani e’tiborga olganda, (5) formula quyidagicha bо‘ladi
E = Ct Tm ; St = ρt F ct (y2 - y1) . (15.6)
Agar tog‘ jinslaridagi issiqlik suv bilan bir tekis chiqariladi va Tm temperaturagacha qizdiriladi deb olsak, u holda
ρs ss W Tm = -St dTm / dτ ; (15.7)
bu yerda ρs - suvning zichligi, kg/m3;
ss - suvning solishtirma issiqlik sig‘imi, J/(kg K);
St - massivning tо‘la issiqlik sig‘imi, J/K;
W - hajmiy sarf, m3/s; τ - vaqt, s.
(16.7) ni о‘zgaruvchilarga ajratilganda, quyidagi formula hosil bо‘ladi
dTm /Tm = - dτ = -dτ/τo; (15.8)
Tm = Tmo yexr(-τ/τo); τo = ; (15.8a)
bu yerda τo - vaqt doimiyligi, s.
(15.8)-chi formulani e’tiborga olganda, quyidagi formula hosil bо‘ladi
YE = Yeo yexr(-τ/τo) . (15.9)
Tabiiy issiq suv qatlamlari katta chuqurliklarda yotadi (15.9-B rasm).
Suv tashuvchi qatlamning qalinligi uning yotish chuqurligiga qaraganda h2 ancha kichik. Suv tashuvchi qatlam tog‘ jinslari va issiq suvlardan iborat bо‘ladi. Massivdagi issiq suvning о‘rtacha temperaturasi T2, minimal foydali temperaturasi esa T1 ga teng. Issiqlik manbaining tavsifi quruq tog‘ jinslariga о‘xshab aniqlanadi. (15.10) formula quyidagicha bо‘ladi
YE = F Ct ; Ct= [χ ρsss+(1-χ) ρtst] h ; χ = 1-Vt / V ; (15.10)
bu yerda χ - suv tashuvchi qatlamning g‘ovakligi;
Vt, V - qatlamdagi tog‘ jinslarining hajmi va qatlamning umumiy
hajmi, m3.
Vaqt doimiyligi
τo = . (15.11)
Amalda geotermal energiyadan foydalanish har doim ikki yо‘nalishda kо‘riladi: 1) elektr energiyasi ishlab chiqarish va issiqlik texnologik jarayonlar uchun (issiqlik tashuvchining temperaturasi 150...300 oS-dan yuqori); 2) isitish va issiq suv ta’minoti uchun (40...150 oS).
Geotermal issiqlikni chiqarib olishning eng kо‘p tarqalgani va sodda texnikasi bu gidro- va bug‘termal manbailari bо‘lgan mintaqalarda yer osti qatlamlariga bevosita quduqlarni burg‘ilashdan iborat bо‘ladi (15.2-rasm).
15.2 rasm. Geotermal issiqlikni chiqarib olish sxemalari:
A-gidro- va bug‘termal, B-petrotermik manbalar;
1-tabiiy geyzer; 2-energetik stansiya; 3-chuqur quduq; 4-bug‘-suvli manba;
5-mantiya; 6-issiq tog‘ jinslari; 7-issiqlik trassasi; 8 va 9-suvni о‘zatuvchi va chiqaruvchi quduqlar; 10-issiq quruq tog‘ jinslarini parchalash maydoni
Tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri oddiy iste’mol qilishda geotermal issiqlik uy-joy va sanoat binolarini, issiq xonalarni, basseynlarni, sport qurilmalarini, texnologik jarayonlarni isitish va issiq suv ta’minoti uchun ishlatiladi.
Murrakabroq iste’mol qilish usullaridan - bu geotermal issiqlikni elektr energiyasiga aylantirish usulidir. Sodda geotermal elektr stansiyalarida bug‘ (200 oS temperaturali, 200 MPa bosimli) manbadan bevosita turbinaga beriladi. Turbina esa elektr generatorini harakatlantiradi. Ishlatilgan bug‘ issiq suvga aylantiriladi va ikkilamchi iste’molchilarga uzatiladi (15.3-A rasm).
Kо‘p hollarda geotermal bug‘ qurilma jihozlarini korroziyalovchi kimyoviy aktiv aralashmalarga ega. Bunday hollarda bug‘ separatorlarda tozalanadi va sо‘ngra turbinaga uzatiladi (15.3-B rasm).
Ikki konturli geotermal elektr stansiyalari eng maqbul hisoblanadi (15.3,V rasm). Manbaidan chiquvchi bug‘ issiqlik almashtirgich orqali birinchi konturda suv bug‘ini hosil qiladi yoki separatordan keyin bevosita turbinaga uzatiladi. Ishlatilgan bug‘ issiqlik almashtirgich orqali ikkinchi konturda issiqlik tashuvchini bug‘lantiradi. Ikkinchi konturda qaynash temperaturasi past bо‘lgan freon, toluol va boshqa suyuqliklar ishlatiladi.
15.3-Rasm: Geotermal elektr stansiyalarning sxemalari:
A-bug‘ni bevosita ishlatish; B-separatorli sikl; V-ikki konturli sikl;
1-bug‘ manbai; 2-turbina; 3-generator; 4-kondensator: 5-separator;
6-nasos; 7-issiqlik almashtirgich
Geotermal elektr stansiyalaridan foydalanish ekologiyani buzilishi va atrof muhitning ifloslanishi bilan bog‘liq bо‘lgan о‘ziga xos salbiy tomonlarga ega, ya’ni:
1) geotermal elektr stansiyalaridagi chiqindi issiq suvlar daryo va kо‘llarning temperaturasini oshiradi;
2) yer osti issiq suvlari tarkibida ancha katta miqdorda ikki oksidli kremniy hamda oz miqdorda kimyoviy aktiv moddalar bо‘lib ular esa kanal, hovuz va boshqalarda tо‘planadi;
3) yer osti suvlarini intensiv chiqarish oqibatda suv sathi pasayadi, bu esa yerning chо‘kishiga olib kelishi mumkin.
Bu muammolar geotermal suvlarni tozalash hamda quduq orqali ishlatilgan suvlarni qaytadan yer ostiga haydash yо‘llari bilan hal qilinadi.
15.4-Rasm: Geotermal elektrostansiyalar GeoTES
Do'stlaringiz bilan baham: |
