15-mavzu. Boshqaruvda motivatsiya va nazorat. Reja: Motivlashtirish tushunchasi, mazmuni va mohiyati. Ehtiyojlar va ularning turlari

Demotivlashtirish 
— bu motivlashtirishga teskari harakat qilish, imkon boricha bilar-bilmas 
holda xodimlarning tashabbusini bo’g’ish, ular bilan hisoblashmaslik, ularni doimo qo’rquv va 
ikkilanish holatida o’zini tutishga majbur etish kabi nomaqbul xatti-harakatlar majmuasidir. 
 
6. Nazorat va uning turlari. 
Nazorat o’zi nima? Nazoratning maqsadi «tutib olish», «aybini ochish», «ilintirish» emas, 
ammo ma’lum xollarda nazorat jarayonida paydo bo’layotgan uzilishlarni berkitish, xoxlagan 
anglanmagan xolatda yuz beradigan voqealarni yashirish emas, balki ma’lum tartibda va tarzda 
ob’ektni o’z vaqtida sozlab turishdir.
Nazorat bu - tashkilotning o’z maqsadiga erishishni ta’minlash jarayonidir.
Boshqarish nazorati boshqarishning muxim funktsiyalaridan bo’lib, uning yordamisiz 
boshqarishning boshqa funktsiyalarini: rejalashtirish, tashkil etish, raxbarlik va motivlashtirishni 
amalga oshirib bo’lmaydi. 
Boshqaraladigan ob’ektning rivojlanish jarayoni ustidan muntazam nazorat qilib turilmasa, 
yuksak pirovard natijalarga erishib bo’lmaydi. Bunday nazoratni tashkil etish, maqsadlarni aniq 
belgilashni, tartib - qoidalarni, tegishli mexanizmni barpo qilishni talab etadi. Ta’sirchan nazoratni 
tashkil qilish xar bir xo’jalik raxbarining ishidir. 
 
Vaqt 
55-chizma. Vaqtida amalga oshiriladigan asosiy nazorat turlari. 
 
Nazorat
- bu boshqarishni muhim va murakkab funktsiyalaridan biridir. SHuning uchun 
nazorat kengligi, ya’ni vaqtida o’tkazilishi lozimdir. Bu uch nazorat turi maqsadga erishishda bir xil 
vazifani bajaradi. Lekin bu nazoratlar vaqtida amalga oshirilishi bilan farqlanadi.
-
Boshlang’ich nazorat
. Tashkilotlarda boshlanqich nazorat quyidagi jarayonlarda 
o’tkaziladi: 
1.
Mexnat resurslarda; 
2.
Material resurslarida; 
3.
Moliyaviy resurslarda; 
-
Joriy nazorat
- bu ish jarayonida o’tkazilib, unda ko’proq teskari aloqalar orqali nazorat 
qilinadi.
Nazorat boshqaruvchi bilan suxbat orqali, vazifasini bajarish xaqidagi axborotlar orqali xam 
amalga oshirilishi mumkin. Lekin bunday paytlarda axborotlarni to’g’riligini, ob’ektivligini va 
xaqiqatga mosligini joriy nazorat orqali qayta nazorat qilib turish kerak, chunki bir tomonlama o’sib 
borishda so’nggi natijada ishga putur yetkazishi mumkin. Teskari aloqalar nazorat boshqaruvchinin 
quyidagi usullarida xam namoyon bo’lishi mumkin: qo’shilish, sozlash va xufyona. Boshqarishning 
bunday uslublar o’ziga xos ravishda teskari aloqalar tizimi orqali boshqarishni turlicha 
modellashtirish imkonini beradi. 
Boshlang’ich nazorat 
Joriy nazorat 
So’nggi nazorat 

---

Nazorat o’tkazish uchun ma’lum tartib qoidalar ishlab chiqiladi, uni ishlab chiqishda 
kompaniya boshqarish apparati qatnashishi va unga bo’ladigan yagona talablarni ishlab chiqishi 
zarur - buni esa standart deb qabul qilinadi. Barcha nazorat qilinayotgan faoliyat va doiralarga bir 
xil baxolar asosida yondashish kerak. Standartlar asosida nazoratni baxolash xar bir tekshiruvchiga 
tushunarli bo’lishi zarur.
Boshqarish nazorati, samaradorlik ko’rsatkichlari, ishlab chiqarishga to’g’ridan - to’g’ri ta’sir 
etuvchi omil sifatida, maxsulot unumdorligida va rentabellik darajasida aks etadi. Ularga esa 
quyidagi omillar ta’sir etishi mumkin: ishlab chiqarishni texnik darajasi, raxbarlik, boshqarish va 
tashkil etish darajasi, maxsulot ishlab chiqarish darajasi. Ushbu omillar orqali mumkin bo’lgan 
xodimlar sonini tashkil qilishda xodimlar fikri bilan xisoblashishga nazorati samaradorligi 
aniqlanadi.