15-мавзу: Ҳашаротларнинг морфологияси ва бош ва кўкрак тузилиши. Ҳашаротларнинг қорин тузилиши ҳамда уларнинг ўсимталари

Оёқлари

• Оёқлари тосча, кўст, сон, болдир ва панжалардан иборат. Тосча қисқа ва кучли асосий бўғим ҳисобланиб, оёқ унинг ёрдамида кўкрак плейритига ҳаракатчан ҳолда бирика-ди, тосчанинг кўкрак билан боғланадиган жойида тосча чуқурчаси мавжуд. Кўст кичкина бўғимча бўлиб, тосча билан ҳаракатчан, сон билан эса кам ҳаракатчан ҳолда бириккан. Тосча ва кўст оёқнинг ҳаракатчан бўлишини таъминлайди. Оёқнинг энг кучли ва энг йирик қисми сондир. Болдири узун-лиги жиҳатидан сонига ўхшайди, аммо унга қараганда ингич-кароқ, кўпинча тиканчалар билан, юқорироқ қисмида эса пих-чалар билан таъминланган бўлади.
• Панжаси оёқнинг охирги қисмини ташкил қилади ва олдинги қисмларидан фарқ қилиб, кўпинча бўғимларга бўлин-ган бўлади. Ҳаёт кечириш шароити ва мослашиш даражасига мувофиқ ҳолда ҳашарот оёқларининг ҳар хил турлари вужудга келган. Ҳашаротларда юриш-чопишга мослашган оёқлар энг кўп учрайди.

Ҳашаротлар оёқларининг тузилиши ва турлари
(Бей-Биенко, Богданов-Катков ва Имме маълумотлари бўйича):


1 – югурувчи оёқлар (жужелицалар); т-тосча; к-кўст; с-сон; б-болдир; п-панжа; 2 – сакровчи оёқлар (чигирткалар);
3 – ковловчилар (қуйруқли қўнғиз); 4 – сузувчи оёқлар (сузув-чилар); 5 – тутувчи оёқлар (бешик-терватар); 6-йиғувчи оёқлар (асаларилар).

Қанотлари

Ҳашаротларнинг қанотлари кўп ҳолларда икки жуфт бўлиб, ҳавода учиш воситаси сифатида хизмат қилади. Қанотлар кўкракнинг ўрта ва кейинги қисмига бирикади. Қанотлар аслида тананинг ён бурмасидан иборатдир ва шу боис келиб чиқиши жиҳатидан икки қаватлидир. Қанотлар ўртасида тирқиш бўлиб, унга тана бўшлиғидан қон киради. Қанот юпқа пластинка шаклида бўлиб, ундан томирлар ўтади. Томирлар қанот пластинкасининг йўғонлашган найчалари ҳисобланади. У қанотнинг таянч скелетини ташкил қилади. Томирлар ичидан гемолимфадан ташқари трахея ва нервлар ҳам ўтади. Тузилиш хусусиятларига кўра қанотларнинг бир неча тури мавжуд.

Қанот турлари (Вебер ва Гуссаковский маълумоти бўйича):
А – тўрқанотлар (олтинкўзнинг олдинги қаноти); Б – парда қанот-лилар (арракашнинг олдинги қаноти, пт-птеростигма); В – қўнғиз қанот устлиги; Г-қандаланинг ярим тери қанот устлиги,
пт – птеростигма.