15-ma’ruza. Mahsulotlarni saqlashda, qayta ishlashda texnik tizimlardan foydalanish ko’rsatgichlarini aniqlash

“2017-2020 yillarga mo’ljallangan ko’p tarmoqli fermer
xo’jaliklarini rivojlantirish davlat dasturi”ga 
muvofiq, ekin maydonlarini 
optimallashtirish, paxta maydonlarini bosqichma-bosqich qisqartirish, asosiy 

---

e‘tibor eksportga yo’naltirilgan meva-sabzavot va oziq-ovqat hamda 
chorvachilik 
mahsulotlari yetishtirishni ko’paytirishga, shuningdek, kichik ishlab chiqarish 
shoxobchalarini tashkil etish va servis xizmatlari ko’rsatishga qaratilgan. 
Mevasabzavot mahsulotlarini qayta ishlash hajmini 1,8 barobar oshirib, bugungi 
17 foizdan 30 foizga ko’paytirish nazarda tutilgan. Qo’shimcha tarzda 200 ming 
tonna 
mahsulot saqlash quvvatiga ega bo’lgan sovutgichli omborxonalar qurilishi 
nazarda tutilgan. Bu o’z navbatida yangi ish o’rinlari ochish, aholi daromadini 
ko’paytirish va mahalliy budjetga qo’shimcha mablag’ tushirish imkonini 
beradi1. 
Respublikamiz meva-uzum bog’larining umumiy maydoni 2016 yilda 238,3 
ming gektarni, sabzavot ekinlarniki esa 49,2 ming gektarni tashkil etdi. 
Jumladan, 
meva-uzumdan olingan yalpi hosil 65,9 ming tonna, sabzavotlarni hajmi esa 
724,3 
ming tonnaga yetdi. Meva, kartoshka va sabzavotlarni uzoq muddat yaxshi 
saqlash 
uchun kimyo, fizika, biokimyo, o’simliklar fiziologiyasi, agrokimyo, 
mikrobiologiya, o’simlikshunoslik, mevachilik, uzumchilik, sabzavotchilik, 
polizchilik, o’simliklarni himoya qilish, mahsulot yetishtirish va unga ishlov 
berishni mexanizatsiyalash va boshqa qator fanlar yutuqlaridan unumli 
foydalanmoqda. Mavjud omborxona va qayta ishlash korxonalarining aksariyati 
[4] ob-havo va mahalliy sharoitni e‘tiborga olmasdan qurilgani bois va ularning 
bor-yo’g’i 30-40 foiz kerakli quvvatda ishlamoqda. 
Zamonaviy qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash bo’yicha qo’yiladigan 
talablar ishlab chiqarishning intensiv kengaytirib borlishi, aholini qayta 
ishlangan 
mahsulotlarga bo’lgan talabini oshishi bilan izohlanadi. Buning uchun yetakchi 
texnika va uzluksiz ishlovchi avtomatlashtirilgan texnologiyalar bilan 
jihozlangan 
korxonalar barpo etilishi saqlashga qo’yilgan mahsulotlarni tabiiy va su‘niy 
kamayishi me‘yorlariga erishish [ 21], (3.1 va 3.2-jadvalar), va kelajakda 
jadvallarda keltirilgan qiymatlarni yanada kamaytirishga asos yaratish, yangi 
zavod 
va sexlarni qurish bilan birga mavjud zavodlarni yangi texnologiyalar bo’yicha 
rekonstruksiya qilish ishlari amalga oshirish vazifalari mavjud. 
3.1-jadval 
Yangi kovlangan kartoshka va sabzavotlarni 20 kungacha saqlashda tabiiy 
mavsumiy vazn kamayishi me‘yorlari,% 

---

---

Meva va sabzavotlarni saqlashdagi asosiy vazifa ularning fizikaviy va 
ximiyaviy tarkibini, ya‘ni tashqi ko’rinishi, rangi, mazasi xamda oziq-ovqatlik 
qiymati va boshqa xususiyatlarini saqlab qolishdan iborat. Shu sababli meva– 
sabzavotlarni qayta ishlashni to’g’ri va ilmiy asosda tashkil qilish axolini yil 
mobaynida ushbu mahsulotlar bilan ta‘minlash muammosini hal qiladi. 
3.2-jadval 
Sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkaning saqlash jarayonida oylar bo’yicha 
tabiiy 
kamayishi me‘yorlari 

---

---

Meva va sabzavotlarni saqlashda bo’ladigan biologik va fiziologik 
jarayonlarni chuqur o’rganish va bu borada aniq fikrga ega bo’lish mahsulotlarni 
sifatli qilib saqlashda muhim ahamiyatga ega. Meva va sabzavotlarni sifatli 
saqlanishi uchun saqlash mobaynida ularda qanday jarayonlar borishini va bu 
jarayonlarning borishiga tashqi muhitning qaysi omillari ta‘sir qilishini bilish 
zarur. 
Meva va sabzavotlarni saqlashda ular vaznini tabiiy ravishda tushishini atigi 
bir foizga kamaytirish mahsulotni o’n ming tonnalab ko’paytirishga olib keladi. 
Shuning uchun mutaxassislar meva va sabzavotlarni saqlashga e‘tiborni 
kuchaytirishlari va bu bilan bog’liq bo’lgan barcha masalalarni chuqur 
o’rganishlari lozim. 
Mamlakatimizda ob-havo yil va mavsum davomida o’zgaruvchan bo’lganligi 
sababli meva, sabzavot, poliz, ildizli mevalar, don va chorva, parrandichilik 
mahsulotlari issiqda juda tez ayniydi, juda qattiq sovuqda esa muzlab qoladi. 
Asosan quruq mahsulotlar tez buzilmaydigan mahsulotlar hisoblanib, ularni 
quruq 
joyda, shisha yoki chinni idishlarda, yopiladigan qog’oz qutilarda saqlash talab 
etiladi. 
2-savol bo’yicha darsning maqsadi: o’quvchiga qishloq xo’jalik 
mahsulotlarini saqlash bo’yicha ijro etiladigan texnologik jarayonlar to’g’risida 
axborot berish. 
2-savol bayoni. Har bir qishloq xo’jaligi mahsuloti tirik organizm bo’lib, 
ularni saqlash paytida atrof-muhit sharoitlariga bog’liq holda turli-tuman hayotiy 
jarayonlar ta‘sir etadi. Bu jarayonlarning intensivligi mahsulot uyumida 
kechadigan moddalarning faol almashinuvi natijasida uning bir qismini 
yo’qolishiga hamda sifat ko’rsatkichlarini pasayishiga, hattoki, butunlay 
buzilishiga olib kelishi mumkin. 

---

Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining sifatli saqlanishini ta‘minlashda quyidagi 
texnologik jarayonlarni bajarish kerak bo’ladi: 
1) mahsulotlarni barcha turdagi aralashmalardan tozalash. Bunda har 
bir mahsulot qanchalik toza bo’lsa, uning saqlanishi va uni qayta ishlashda 
chiqariladigan mahsulotning sifati ham shunchalik yuqori bo’ladi; 
2) mahsulotni quritish. Bunda mahsulotning namligi shunday 
ko’rsatgichga olib kelinadiki, bunday namlikda uning uzoq va sifatli 
saqlanishiga 
erishiladi. 
Issiqlik o’tkazishga ko’ra quritish usullari asosan quyidagi: o’tkazuvchanlik, 
konveksiya va radiatsiya kabi turlarga ajratiladi39: 
o’tkazuvchanlik quritish usuli−issiqlik ho’l jismga shu jism yuzasi 
bo’ylab o’tkaziladi. Bug’langan namlik isitish vositasidan chiqarib yuboriladi. 
konveksiya quritish usuli−bu usul g’alla quritishda keng qo’llaniladi. 
Issiqlik ho’l jismga konveksiya (issiqlikning muhit oqimi tufayli ko’chishi) 
orqali 
o’tkaziladi. 
radiatsiya bilan quritish−quyoshda quritish radiatsiyali quritishga misol 
bo’ladi. Radiatsiya energiyasi donga so’riladi va issiqlik energiyasiga aylanadi. 
3) sovutish rejimlarini qo’llash−mahsulotlarning sifatli saqlanishi ko’p 
jihatdan havo rejimiga bog’liq bo’lib, bunda mahsulotlar saqlanadigan 
inshootlar 
tabiiy shamollatilishi yoki maxsus sovutgichlar yordamida sovutilishi talab 
etiladi. 
4) mahsulotlarni zararli mikroorganizm, zararkunanda va 
kemiruvchilardan himoyalash−etishtirilgan mahsulotlarda mikroor-ganizmlar 
hamda zararkunanda hasharotlarni ko’plab bo’lishi va ularning tez rivojlanishi 
mahsulotlarni yo’qolishiga, ularning sifat ko’rsatkichlarini keskin pasayishiga, 
butunlay buzilishiga olib kelishi mumkin. Xuddi shunday mahsulotlar sifatsiz 
hamda qoniqarsiz sharoitlarda saqlanganda parranda hamda kemiruvchilar 
tomonidan ifloslanishi va isrof etilishiga olib kelishi mumkin. 
Mahsulotlarini saqlash sohasida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish muhim 
vazifalardan hisoblanadi. 
Birinchidan−mahsulotni isrofsiz saqlashga yoki mahsulot kamayishini 
mumkin qadar qisqartirishga erishish, ayniqsa, mahsulotlarning tabiiy 
kamayishini 
oldini olishga alohida ahamiyat berish zarur. 
Yo’qolish xususiyatiga ko’ra mahsulotlarni vazni va sifatini kamayishi 
biologik va mexanik yo’qotishlarga bo’linadi: 
biologik−nafas olish, donning o’sishi, mikroorganizmlarning, hasharot va 

---

kanalarning rivojlanishi, o’z-o’zidan qizish, kemi-ruvchilar ta‘siri, qushlar 
ta‘siri, 
kasalliklar (fuzorioz, fitoftora, alternarioz, zang dog’i va sh.k.)ga chalinishi 
tufayli 
kartoshka va boshqa ildiz mevalarni chirishi; 
mexanik−mahsulotga ishlov berishdagi aks ta‘sirlar: shikastlanish, changish, 
to’kilish. 
Ikkinchidan−mahsulotlar sifatini pasaytirmasdan saqlashni tashkil etish. 
Saqlanayotgan mahsulotning sifatini pasayish holatlari saqlash jarayonini 
noto’g’ri 
tashkil etish va bu mahsulotlarni saqlash davomida yetarlicha nazorat qilmaslik 
oqibatida kelib chiqadi. 
Uchinchidan−saqlash davomida mahsulotlar sifatini oshirish. Eng avvalo 
ularni yetishtirish omillariga alohida ahamiyat berish. 
Ma‘lumki, zamonaviy agrotexnika asosida yetishtirilgan, to’la pishgan 
mahsulotlar to’liq va sifatli saqlanadi. Shu bilan birga ularni saqlashga 
qo’yishdan 
oldin dastlabki ishlash, namligini davlat standartida belgilangan ko’rsatkichga 
keltirish, bunda belgilangan aniq rejimlarni tatbiq etish, zamonaviy ilg’or 
texnologiyalarni joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi. 
To’rtinchidan− mumkin qadar kam mehnat va moddiy mablag’lar sarflab 
yuqori natijalarga erishish, ya‘ni mahsulot isrofini kamaytirish va sifatini 
oshirishga erishishda samarali usullarni qo’llash talab etiladi. 
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda quyidagi tadbirlarni belgilangan 
muddatlarda sifatli qilib qo’llash: 
mahsulot saqlanadigan inshootlarni tubdan yaxshilash va 
takomillashtirish; 
saqlashga qo’yishdan oldin mahsulot sifatini doim nazorat qilish va 
ularga ishlov berish; 
zamonaviy ilg’or texnologiyalarni joriy etish; 
ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil etish va mahsulotdan maqsadli 
foydalanish; 
soha mutaxassislarining malakalarini muntazam oshirib borish maqsadga 
muvofiq hisoblanadi. 
Mahsulotlarini saqlash usullarini tanlashda har bir mahsulotning o’ziga xos 
xususiyatlariga mos keladigan tomonlarini hisobga olish zarur. 
Nazorat savollari va topshiriqlar 
1.Mahsulotlarni saqlashning ahamiyatini ochib bering. 
2.Mahsulotlarni saqlashga tayyorlash texnologiyasini bayon eting. 
3.Mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlarini saqlab qolish omil-larini keltiring