|
Eksport narxlar indeksi Ei
Savdo sharoiti indeksi = ---------------------------------- x 100 = ------- x 100
Import narxlar indeksi Ii
Indeksning o'sishi (masalan, 100 dan 105 gacha) savdo sharoitlarining
yaxshilanayotganligini ko‘rsatadi. Ya’ni, ushbu miqdordagi importga hisob-kitob
qilish uchun undan kam miqdorda eksport talab etiladi.
Amaliyotda savdo sharoiti, birinchidan, tovariar bahosi o'zgarishi natijasida,
unga boMgan talabning oshishi yoki kamayishiga bogMiq. Ayrim mahsulot ishlab
chiqaruvchilar (masalan, neft va neft mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar),
narxlarda boMayotgan o‘zgarishlarga qaramay, katta yutuqlarga erishadilar.
Ikkinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqaruvchilar yoki yetkazib
beruvchilaming bozorga moslashishiga (egiluvchanligiga) bogMiq boMadi.
Uchinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqarish sharoitlari yoki mahsulotlar
iste’molidagi o'zgarishlarga qarab o‘zgaradi.
Savdo sharoiti indeksi mamlakatning xalqaro savdodagi holati to'g'risida
ma’lumotlar bersa-da, ko'pgina kamchiliklardan xoli emas. Ulaming eng
asosiylaridan biri shuki, u mamlakatda umumiy sharoitni yaxshilashiga
qaramasdan, sotilgan mahsulotlar miqdorini hisobga olmaydi. Boshqacha
aytganda, savdo sharoiti yaxshilanishi eksport hajmi qisqarishi va import hajmi
oshishiga olib keladi. Bu esa toMov balansini yomonlashtiradi.
A. Smit va D. Rikardo nazariyasida ishlab chiqarishga ta’sir qiladigan eng
asosiy omil mehnat hisoblangan. Mahsulotlar narxi esa ishlab chiqarish
xarajatlariga bogMiq.
Keyingi tadqiqotlar ishlab chiqarishda asosiy omillar sifatida yer, kapital
kabi omillardan foyda olish imkoniyatini hisobga olgan. Agar mehnatning bozor
bahosi ish haqi sifatida gavdalansa, kapitalning bahosi foiz stavkalari
ko'rinishida, yerning bahosi renta miqdorida aniqlangan.
13.4. Xeksher — Olinning neoklassik konsepsiaysi
Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchiolimlari
Eli Xeksher va Bertil Olinlami (30-yillar) ko'rsatish mumkin.
E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bogMiq holda narxlarni
tenglashishi» qoidasini oldinga surgan. Buning ma’nosi shundan iboratki, milliy
ishlab chiqarishdagi farqiar ishlab chiqarishning mehnat, yer, kapital,
shuningdek, u yoki bu mahsulotning ichki iste’molidagi o'zgarishlar kabi
omillarga bog'liq.
Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan:
1. Mamlakatlar o'zlarida ortiqcha bo'lgan ishlab chiqarish omilini ko'p talab
qiladigan mahsulotlami eksport qilishadi va aksincha, o'zlarida taqchil boMgan
ishlab chiqarish omillarini ko‘p talab qiladigan mahsulotlami import qiladilar.
2. Xalqaro savdo yoMidagi cheklashlar bekor qilinsa tovarlaming turli
mamlakatlardagi «omil narxi»ning (tannarxi) tenglashishi kabi o'zgarishlar
kuzatiladi.
3. Mahsulotlar eksporti o'mini asta-sekin ishlab chiqarish omillari eksporti
egallaydi.
Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa omillar
miqdori o'rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo'lsa, shu
omil bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi.
Xekshcr-OIin konsepsiaysiga asosan tashqi savdo quyidagi ko'rinishlarga
ega: Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, ya’ni, «sanoatlashgan» va «agrar»
mamlakat faoliyat ko'rsatmoqda.
Sanoatlashgan mamlakatda ortiqcha kapital va ma’lum miqdorda ortiqcha
ishchi kuchi mavjud bo'ladi. Agrar mamlakatda esa ortiqcha yer mavjud, ammo
kapital yetishmaydi.
Ayrim turdagi mahsulotlami ishlab chiqarishda kapital asosiy omil
hisoblanadi. Masalan, neftni qayta ishlash, elektron mashinasozlik va mashina
ishlab chiqarish sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan holda kapitalga
talabchan ishlab chiqarish hisoblanadi. Kapital ortiqchaligiga ega bo'lgan
mamlakatlar aynan ushbu yo'nalishlarga ixtisoslashadilar. Shu bilan birga, don
yetishtirish va chorvachilik bilan shug'ullanadigan mamlakatlarda ko'proq yer
resurslari kerak bo'ladi va ular shu yo'nalishga ixtisoslashgan bo'ladilar.
Xeksher-Olin konsepssiaysini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50 -
yillarda «Leontev taajjubi» yuzaga kelishiga sabab bo'ldi. V.Leontev
AQShning, kapital ortiqcha bo'lgan mamlakat bo'lishiga qaramasdan, 1947
yilda kapital talabchan emas, balki mehnat talabchan mahsulot eksport
qilganligini ko'rsatib berdi. Ya’ni, Xeksher-Olin konsepsiaysiga zid keladigan
vaziyat yuzaga keldi. Keyingi tadqiqotlar esa AQShda kapitaldan ko'ra yer
va ilmiy texnik mutaxassislar nisbatan ortiqcha ekanligini tasdiqladi. AQSh
ishlab chiqarilishida aynan shu omillar ko'proq foydalaniladigan tovarlaming
sof eksportyori bo'lib chiqdi.
1948 yil amerikalik iqtisodchilar P. Samuelson va V.Stolperlar Xeksher-Olin
konsepsiaysini takomillashtirishdi. Ulaming nazariyasi bo'yicha xalqaro savdoda
ishlab chiqarish omillari bilan ta ’minlanganlik darajasidagi notekislik,
texnologiyalarining bir-biriga mosligi, raqobatning rivojlanishi va
mahsulotlaming harakatchanligi kabi sharoitlarda mamlakatlar o'rtasidagi ishlab
chiqarish omillari narxlari tenglashadi.
D. Rikardo modelida ishlab chiqilgan va E. Xeksher, B. Olin, P.Samuelson
hamda V.Stolperlar tomonidan toMdirilgan savdo konsepsiaysiga nafaqat
mamlakatlar o'rtasidagi o'zaro foydali savdoni yo'lga qo'yish, balki mamlakatlar
rivojlanishi o'rtasidagi farqlarni kamaytirish vositasi sifatida ham qaraladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
