15- mavzu: Majburiyatlar tushunchasi va ularni baholash Majburiyatlarning iqtisodiy mohiyati va mazmuni

Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda olingan schyotlar va majburiyatlar hisobining vazifalari
Majburiyat - fuqarolik huquqi me’yorlari - fuqarolik huquqiy munosabatlari bilan tartibga solingan ijtimoiy munosabatlarning eng keng tarqalgan shaklidir. Majburiyat-huquqiy munosabat bo‘lib, uning ta’sirida bir tomon (qarzdor) boshqa tomon (kreditor) foydasiga, masalan, mulkni o‘tkazish, ish bajarish, xizmat ko‘rsatish, pul to‘lash kabi muayyan harakatni bajarish yoxud muayyan harakatdan chetlanishga majbur bo‘ladi, kreditor esa qarzdordan majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega. Majburiyatlar tegishli ravishda va o‘rnatilgan muddatda qonun va shartnoma ko‘rsatmalariga muvofiq, bunday ko‘rsatmalar mavjud bo‘lmaganda esa - odatda qo‘yiladigan talablarga muvofiq tarzda bajarilishi lozim. Majburiyatlami bajarish muddati va usuli qonun yoki shartnoma asosida o‘rnatiladi. Amaldagi qonunchilikka ko‘ra majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullariga quyidagilar kiritiladi: jarima, garov, kafillik, kafolat, chegirib qolish.
Shunday qilib, majburiyatlar vositasida tadbirkor o‘z ishini oqilona tashkil etgan holda uni barcha zaruriy narsalar bilan ta’minlaydi, o‘z tovarini sotadi va buning oqibatida boshqa shaxslar oldida yuzaga kelgan majburiyatlami bajaradi. Korxonalar majburiyatlarini hisoblash tizimiga makroiqtisodiy yondashuv hisobot ma’lumotlarini taqdim etish metodlarining tarmoq va umuman mamlakatlaming iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ta’sirini aniqlashdan iborat. Milliy iqtisodiy maqsadlar

- lar bilan o‘z vaqtida, shartnomada belgilangan hisoblashish shakllariga amal qilishni nazorat qilish;

- qarzlarni qaytarish muddatidan o'tkazib yubormaslik maqsadida debitor va kreditorlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni o‘z vaqtida solishtirish;
- hisob-kitob to‘lov imtizomiga rioya qilinishi ustidan nazorat olib borish.

Majburiyatlarning yuzaga kelishi va tan olinishi holatini buxgalteriya hisobida aks ettirish
Buxgalteriya schyotlarida aks ettirilgan foyda va xarajatlar majburiyatlarning buxgalteriya rekonstruksiyasi natijalaridan tashkil topgan; ular korxona xo‘jalik faoliyatining moliyaviy natijasini o‘zgartiradi. Iqtisodiy, yuridik va buxgalteriya nuqtayi nazaridan korxona majburiyatlarining oqibatlari tarzida qaraladigan foyda va xarajatlar kategoriyalarini tahlil qilish mumkin.
Iqtisodiy nuqtayi nazardan, foyda - berilgan qarz natijasida mablag‘laming firma ixtiyoriga kirishi hisoblanadi. Bu talqinda kreditor qarzdorlik o‘sishi bilan bog‘liq aktivning (mablag‘lar) har qanday o‘sishi foyda deb tan olinadi.
Mablag‘ buxgalteriya hisobida aktivlar tushunchasiga kiradigan firmaning xo‘jalik operatsiyalarida unga foyda keltirib, qatnasha oladigan mulkdir, ayni paytda bu foyda firma mablag‘lari hajmini oshirish tarzida talqin qilinadi. Bu holda mablag‘larni ishlatish imkoniyati mulk huquqini yaratadigan foydalanish huquqini emas, balki mablag‘lami o‘zining iqtisodiy faoliyatida ishlatish imkoniyatini anglatadi. Masalan, uskunalami ijaraga olayotib, firma mulk huquqiga tegishli boigan uskunada mahsulot ishlab chiqarishi mumkin. Demak, bu nuqtayi nazardan, ya’ni ishlab chiqarish vositasining xo‘jalik faoliyatidagi roli pozitsiyasidan, ijaraga olingan uskuna to‘laligicha korxona xususiy asosiy vositalariga tenglashtiriladi. Demak, ushbu fikrlami umumlashtirib, aytish mumkinki, iqtisodiy talqinda xarajat –