14-mavzu: Xarakter aksentuatsiyasini o’rganish
Maqsad:
Talabalarda xarakter aktsentuatsiyasi bilim, ko’nikma , malakalarni
shakllantirish, Aktsentuatsiya metodikasini mustaqil qo’llay olishiga erishish.
Kalit so’zlar
: Xarakter aksentuatsiyasi, gipertim, distim, ekzaltr,
gipertimlik,
distimlik, xavotir- qo’rquv, siklotimlik, affektivlik, emotivlik nomoyishkorlik,
pedantizm, qotib qolganlik, qo’zg’aluvchanlik
Reja
1.Psixologiyada “xarakter aksentuatsiyasi” tushunchasi.
2.Aksentuatsiya inson shaxsining o’ziga xos xususiyati sifatida.
3. K.
Leongard, A.E.Lichkonning ilmiy qarashlari. Xarakter aksentuatsiyasi
o’smir deviant xulq-atvor omili sifatida.
4.Shaxs xarakter aksentuatsiyasi diagnostikasi. G. SHmishek, K. Leongardning
test-so’rovnomasi.
5.Shaxsning xarakteri va temperamenti aksentuatsiyasini aniqlash metodikasi.
Leongard tomonidan aniqlangan 10 ta aksentuatsiya tiplarining ikki guruhga
bo’linishi: (nomoyishkorlik, pedantizm,
qotib qolganlik, qo’zg’aluvchanlik) va
temperament aksentuatsiyasi ( gipertimlik, distimlik, xavotir- qo’rquv, siklotimlik,
affektivlik, emotivlik)
Ma`lumki har bir odam har qanday boshqa odamdan o`zining individual
xususiyatlari bialan ajralib turadi. Hayotda bunday farqlar kishining xarakteri bilan
bog`liq deb tushuntiriladi. «Xarakter» - grekcha so`zdan olingan bo`lib, aynan
tarjima qilganda "bosilgan tamg`a", "muhr" ma`nosini anglatadi.
Psixologiyada xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan faoliyat
usullarida nomoyon bo`ladigan, tipik sharoitlarda yuzaga chiqadigan va shaxsning
bu sharoitlarga munosabati bilan belgilanadigan individual
psixik xususiyatlar
yig`indisi tushuniladi.
Boshqacha qilib aytganda, xarakterning har bir xislati tegishli tipik
sharoitlardagina nomoyon bo`ladi. Buni shuning
bilan tushuntirish mumkinki,
xarakterning har bir xislatida odamning ma`lum sharoitlarga, voqealarning ma`lum
tomonlariga bo`lgan munosabati ifodalanadi. Shu sababli bir o`quvchining o`zi
o`zini turli sharoitlarda turlicha tutishi mumkin. Maktabda qurqoq, ikkilanuvchi,
uyda chaqqon, dilkash, g`ayratli, mehmonda vazmin, o`ychan va h.k.
Xarakter tug`ma bo`lmaydi. Faqat layoqat nishonalari tug`ma bo`lishi mumkin,
ular nerv tizimining xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Xarakter esa muayyan jamiyat
a`zosi bo`lgan kishining hayoti va faoliyati jarayonida tarkib topadi.
Xarakter shaxsning individual xususiyatidir. Xarakterlari
mutlaqo bir xil
bo`lgan ikki kishini topib bo`lmaydi, lekin ayrim kishining xarakteridagi ko`p
narsalar bir guruh kishilar uchun yoki hatto butun jamiyat uchun tipik bo`lishi
mumkin.
Jamiyat a`zosi bo`lgan kishining voqelikka bo`lgan munosabatida vujudga
keladigan va uning xulq-atvori hamda hatti-harakatida ta`sir qoldiradigan muhim,
barqaror psixik xususiyatlarning majmui xarakter deyiladi.
Odam harakatlarining sifati va usullari faqat shaxsning munosabatlarigagina
bog`liq bo`lmay,
balki iroda, hissiyot, diqqat, aqliy xususiyatlarga, ya`ni
psixik
xususiyatlarning individual xususiyatlariga ham bog`liq. Shuning uchun ham kishi
faoliyatida qanday psixik jarayonlar ustun turishiga qarab xarakter xususiyatlarini
intellektual, emosional va iroda xususiyatlariga ajratish mumkin.
Xarakter - bu faollik va muloqotda namoyon bo'ladigan va odamga xos xatti-
harakat usullarini tavsiflovchi psixologik xususiyatlar va shaxsiyat xususiyatlarining
nisbatan barqaror kombinatsiyasi. Masalan, odamlarga nisbatan u muomalada
bo'lishi mumkin yoki o'zini tortib olishi mumkin, atrofdagi dunyoga - ishonchli yoki
printsipsiz, faoliyatiga - faol yoki harakatsiz, o'ziga - xudbin yoki altruistik.
Shaxsning fe'l-atvori turmush tarzi va ijtimoiy muhitga (tarbiya va oila, ta'lim
muassasalari, mehnat jamoasi va boshqalar) qarab shakllanadi. Inson uchun qaysi
ijtimoiy guruh afzalroq bo'lishi muhim.
Xarakter temperament bilan chambarchas bog'liqdir.
Ammo temperament
o'zgarmas, u genetik jihatdan mustahkamlangan va xarakter inson hayoti davomida
shakllanishi mumkin. Vaziyatga qarab, masalan, shov-shuv paytida odamlar
o'zlarini boshqacha tutishadi: kimdir metroda siqilishga xotirjamlik bilan dosh berar,
kimdir indikativ darajada asabiy bo'lsa, kimdir izohga xotirjam munosabatda bo'ladi
va kimdir janjalga kirishadi. Bu odamning xarakteri va xarakteriga bog'liq.
Xarakter va shaxsning tipologiyasi bilan ichki va xorijiy ko'plab
taniqli
psixologlar va psixiatrlar shug'ullanishgan: E. Kretschmer, K. Leonard, A. Lichko,
D. Casey, N. Obozov, A. Gannushkin va boshqalar. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki,
insonning xarakteri uning o'zgaruvchanligi: u yoki bu xususiyat me'yor chegarasida
bo'lganda, biz aksentuatsiya bilan shug'ullanamiz.
