Buyuk Britaniya funt sterlingi B2002 yil B2006 yil U2016yil rasm. Dunyo mamlakatlari valyuta zaxiralarining tarkibida
yetakchi valyutalarning salmog‘i8, foizda rasm ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2002—2016-yillarda AQSH dollarining dunyo mamlakatlari valyuta zaxiralarining tarkibidagi salmog‘i juda yuqori bo‘lgan.
Shuningdek, yevroning ham dunyo mamlakatlari valyuta zaxiralarining tarkibidagi salmog‘i juda yuqori bo‘lgan. Ammo, 2016- yilda yevroning salmog‘i 2002 yilga nisbatan sezilarli darajada pasaygan. Bu esa, mazkur davrda Buyuk Britaniya funt sterlingining mamlakatlari valyuta zaxiralarining tarkibidagi salmog‘ini oshganligi bilan izohlanadi.
1999-2011-yillarda yevroning xalqaro valyuta zaxiralari tarkibidagi salmog‘i sezilarli darajada oshdi. Bu esa, AQSH dollarining xalqaro valyuta zaxiralarining tarkibidagi salmog‘ini pasayishiga sabab bo‘lgan. Chunki, hozirgi davrda AQSH dollariga haqiqatda raqobat qila oladigan valyuta faqat yevro hisoblanadi.
Xalqaro amaliyotda milliy valyutalarning almashuv kursini “valyuta savati”ga bog‘lash ularning almashuv kursi tebranishini sezilarli darajada kamaytirish imkonini bergan. Masalan, Rossiyada rublning kursini “bivalyuta savati”ga nisbatan aniqlashning joriy qilinishi uning barqarorligini va yevroning konversion operatsiyalar hajmidagi ulushini sezilarli darajada oshirish imkonini berdi.
Banklararo vakillik munosabatlarining mavjudligi xalqaro valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning zaruriy shartlaridan biri hisoblanadi. Banklarning “Nostro” va “Vostro” vakillik munosabatlari orqali xorijiy valyutalardagi to'lovlar amalga oshiriladi va tushumlar qabul qilinadi.
Banklararo vakillik munosabatlarining ikki turi mavjud:
Birtomonlama vakillik munosabatlari.
Ikki tomonlama vakillik munosabatlari.
Bir tomonlama vakillik munosabatlarida har ikkala bankdan faqat bittasi “Nostro” yoki “Vostro” vakillik hisobraqamiga ega bo‘ladi.
Ikki tomonlama vakillik munosabatlarida har ikkala bank “Nostro” yoki “Vostro” vakillik hisobraqamiga ega bo‘ladi.
Oʻzbekiston Respublikasining tijorat banklari xorijiy banklar bilan bir tomonlama vakillik munosabatlariga ega. Ya'ni, respublikamiz tijorat banklari xorijiy banklarda o‘zIarining “Nostro” vakillik hisobvaraqamlariga ega. Ammo xorijiy banklar Oʻzbekiston banklarida o‘zlarining “Vostro” vakillik hisobraqamlariga ega emas.
Xorijiy bank bilan vakillik munosabati o‘matish uchun unga dastlab xat jo‘natiIadi. Xatda vakillik munosabati o‘matishning zarurligi asoslab berilgan bo‘lishi Iozim. Odatda, xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlarining zarurligi mijozlarning eksport-import operatsiyalari bilan yoki bankning o‘zini xorijiy bankning moliyaviy xizmatlaridan foydalanish zaruriyati bilan belgilanadi.
Mazkur xatda xorijiy bank bilan vakillik munosabatlari o‘matmoqchi boiayotgan tijorat banki faoliyatining ijobiy jihatlari ham qisqacha aks etgan boiishi lozim. Masalan, bankning xorijiy valyutadagi aktivlarining o‘sish sur'atlari, dunyodagi yetakchi banklar bilan vakillik munosabatlarining mavjudligi va h.k.
Ammo xatda xorijiy bankning holatini o'rganilganligi haqida zinhor yozilmasligi lozim. Chunki, ushbu holatni xorijiy bank haqorat sifatida qabul qilishi mumkin.
Xorijiy bank vakillik munosabatlari o'rnatish to‘g‘risidagi taklifga rozilik bildirgandan so‘ng vakillik munosabatlari o‘rnatish to‘g‘risidagi shartnoma loyihasi tayyorlanadi hamda shartnoma bandlari tomonlar o‘rtasida muhokama qilinadi. Nihoyat, vakillik munosabatlari o‘matish to‘g‘risidagi shartnoma imzolanadi. Shundan keyin to‘lov hujjatlariga, teleks yoki kompyuter xabarnomalariga imzo chekish huquqiga ega bo‘lgan shaxslarning imzolari nusxalari va maxfiy kalitlar o‘zaro almashinadi. Bu autentifikatsion kalit deyiladi.
Odatda “Nostro” vakillik hisobraqamlari shu valyuta qaysi mamlakatning milliy valyutasi bo‘lsa, o‘sha mamlakatning tijorat bankida ochiladi. AQSH dollaridagi “Nostro” vakillik hisobraqamlari AQSH banklarida, yevrodagi “Nostro” vakillik hisobraqamlari “yevrohudud”dagi banklarda ochiladi.
Shunisi xarakterliki, AQSH dollaridagi “Nostro” vakillik hisobraqamini Londondagi banklarda ham ochish mumkin. London AQSHdan tashqaridagi dollar zaxiralari to‘plangan eng katta yevrodollar bozori hisoblanadi. Ammo bunda “Nostro” vakillik hisobraqamini ochgan tijorat bankiga ikki marta komissiya to'lashga to‘g‘ri keladi. Bir marta Londondagi bankka “Nostro” vakillik hisobarqamini yuritganligi uchun, ikkinchi marta Londondagi bankning dollardagi qoldiqni AQSH banklari orqali joylashtirganligi uchun to‘lagan komissiyasi uchun to‘laydi. Chunki, Londondagi banklar dollardagi qoldiqlarini AQSH banklari orqali joylashtiradilar.
Ko‘pchilik mamlakatlarning bank amaliyotida “Nostro” vakillik hisobraqamlarining qoldig‘iga foiz to‘lanmaydi. Ayrim mamlakatlarda esa, juda past stavkada foiz to‘lanadi. Shuning uchun banklar xorijiy banklardagi “Nostro” vakillik hisobraqamlaridagi ortiqcha mablag‘lami (ishchi qoldiqdan ortiq mablag‘ni) yevrobozorlarga yoki “ovemayt” shaklidajoylashtiradilar.
Tijorat banklari xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlari o‘matishda xorijiy bankning overdraft kreditidan foydalanishga mxsat olishga harakat qilishadi. Buning sababi shundaki, overdraft krediti “Nostro” vakillik hisobraqamida yuzaga keladigan vaqtinchalik valyuta yetishmasligi muammosini hal etishning eng ishonchli usuli hisoblanadi.
Xorijiy bank, valyuta mablagMari yetishmasligi yuzaga kelganda, vakil bankni belgilangan limit doirasida zudlik bilan kreditlaydi.
Muammo shundaki, qator davlatlarda overdraft krediti berish qonun yo‘li bilan ta’qiqlangan.
Xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlari o‘rnatishda xorijiy banklarning xizmat ko‘rsatish xususiyatlariga e’tibor qaratish muhim o‘rin tutadi. Masalan, AQSH va Yaponiyada banklar ixtisoslashtirilgan va investitsion banklarga ajralgan. Yevropada esa - universal banklar.
Xorijiy valyutadagi to‘lovlami o‘z vaqtida o‘tishi xorijiy vakil bankning yetarli darajada likvidli bo‘lishiga bog‘liq. Shuning uchun ham, Bazel qo‘mitasi tijorat banklarining xorijiy banklardagi “Nostro” vakillik hisobraqamining qoldig‘iga 20% risk darajasini bergan. Bu esa, aynan, xorijiy bankda likvidlilik muammosining yuzaga kelishi natijasida to‘lovlarning kechikishi bilan bogMiqdir.
Xorijiy banklar bilan bir tomonlama vakillik munosabatiga ega boMgan banklarda doimo “Nostro” vakillik hisobraqami qoldig‘ining tebranishi muammosi mavjud boMadi. Chunki, ushbu bankda xorijiy bankning “Vostro” vakillik hisobraqami mavjud emas. Shu sababli, ular har qanday xorijiy valyutadagi toMovni amalga oshirishda o‘zlarining “Nostro” vakillik hisobraqamini kreditlashga majbur boMishadi. Natijada, “Nostro” vakillik hisobraqamining qoldigMni keskin tebranish xavfi yuzaga keladi. Bu esa, mazkur banklarning likvidliligiga nisbatan salbiy ta’simi yuzaga keltiradi.
Agar tijorat banki xorijiy banklar bilan ikki tomonlama vakillik munosabatlariga ega boMsa, u holda, xorijiy bank va uning mijozlari foydasiga amalga oshirilayotgan toMov summasi ushbu bankning “Vostro” vakillik hisobraqamiga kirim qilinadi. Natijada, bankning “Nostro” vakillik hisobraqamida hech qanday o‘zgarish sodir boMmaydi.
Umuman olganda, banklararo vakillik munosabatlari xalqaro valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning muhim zaruriy sharti hisoblanadi. Bunda ikki tomonlama vakillik munosabatlarining mavjudligi xalqaro valyuta operatsiyalarini rivojlantirish nuqtayi nazaridan amaliy ahamiyat kasb etadi.
