14-мавзу. Шахснинг экзистенциал психологияси Режа

3. Л. Бинсвангер ва М.Босс: шахснинг экзистенциал назарияси 
 
Психология ва психотерапияда экзистенциал йўналишнинг ёрқин вакиллари шветсариялик 
психиатрлар Лyuдвиг Бинсвангер ва Медард Босс. Улар ўз концепсиясини немис файласуфи
Мартин Хайдеггернинг экзистенциал назарияси асосида ишлаб чиқишган.
Бинсвангер ва Босс талқинидаги экзистенциал психология бир қатор ўзига хосликлар билан 
ажралиб туради. Аввало, улар психологияга табиий фанлардан сабабийлик тамойилининг олиб 
кирилишига қарши чиқдилар. Улар фикрича, инсон ҳаётида ҳечқандай сабаб- оқибат га 
асосланган муносабатлар йўқ. Асосан, хулқ-атворнинг кетма-кетлиги мавжуд бўлиб, бу кетма-
кетлик орқали сабабийликни келтириб чиқариб бўлмайди
10
.
Шундай қилиб, Бинсвангер ва Босс талқинидаги экзистенциал психология казуалликни рад 
этган ҳолда, поситивизм, детерминизм ва материализмни ҳам инкор қилади. Ушбу олимлар 
таъкидлашича психология бошқа фанларга ўхшамайди ва улар каби модел асосида қурилиши 
керак эмас. У ўз методини (феноменология) ва тушунчаларини (ҳаётдаги мавжудлик, мавжуслик 
модуслари, эркинлик, маъсулият, айланиш, трансенденсия, маконийлик, темпораллик ва б.қ. ) 
талаб қилади. Бинсвангер ва Босс экзистенциал назариясининг марказий тушунчаларидан бири 
мотиватсиядир. Мотиватсия доим сабаб ва оқибат муносабатларини тўгъри ёки нотўгъри 
тушунишни талаб қилади. Бир хил воқеа тури сабаблар оқибатида yuзага келиши мумкин, шу 
жумладан табиий омиллар туфайли, лекин фақат инсонгина мазкур ҳаракатни амалга ошириш, 
бирор бир мақсадга эришиш учун мотиватситяга эга бўлади.
9
Boeree C. G. Viktor Frankl/ Personality Tҳeories. PsyчologyDepartment Sҳippensburg University. 
1997. – Р.8
10
Boeree C. G. 
Medard Boss
/ Personality Tҳeories. PsyчologyDepartment Sҳippensburg University. 
1997. – Р.3

---

Турли индивидлар турли мақсадларга эришиш учун бир хил ҳаракатларни амалга 
оширишлари мумкин. Шу билан бирга инсон томонидан у ёки бу мақсадга эришиш бир неча 
босқичлардан иборат бўлиши мумкин ва бу босқичнинг ҳар бири ўз оқибатига эга бўлади. Умуман 
олганда, мазкур ҳолатда инсон мотивастиясини тушуниш инсон хулқ-атвори, ҳатти-ҳаракатини 
англашнинг бош мезони бўлади. Бинсвангер ва Босс концепсияси субъект (руҳ) ва обеъкт (тана, 
муҳит, материя) ўртасидаги дуализмга салбий қарайди. Ушбу фикрни биринчи бўлиб Декарт 
илгари сурган ва кейинчалик инсон кечинмалари ва ҳаракатларини муҳит стимуллари ҳамда тана 
ҳолати нуқтаи назардан кўриб чиқишда кенг қўлланила бошланди. Экзистенциал назария 
индивиднинг дунёда бирлигини таъкидлайди ва бу бирликни бузувчи ҳар қандай қарашни 
фалсификатсия ва инсон воқелигини ягона оқимини бўлиб ташлашга бўлган уриниш дея 
баҳолайди. Босс сўзларига кўра, экзистенциал психология мақсади- инсоннинг боғлиқлик 
структурасини юзага чиқаришдир. У ёзади: “Боғлиқлик фақатгина бузилмаган бутунликда 
мавжуд; боғлиқлик бутунликдан келиб чиқади”.
Экзистенциал психологиянинг ушбу йўналиши шунингдек феноменлар ортида уларни 
тушунтириб бериши ёки аниқлаб бериши мумкин бўлган нимадир бор деган фаразни ҳам инкор 
этади. У инсон хулқ-атворини анъанавий бўлган “Мен-концепция”, онгсиз, психик ва жисмоний 
энергия, инстинктлар, мия электрик жараёлари, архитиплар ва б.қ. орқали талқин қилишни тан 
олмайди. Бинсвангер ва Босс феномен моҳиятини тушунтириб беришмайди, улар фақат феномен 
борлигини тан олишади ва психологиянинг бош вазифасини уларни чуқур ёритиш, тушунтириш 
ёки исботлаш эмас деб айтиб ўтади. Бу тадқиқотчилар ҳар қандай психологик назарияларга салбий 
муносабатда бўлганлар, зеро, назария остида доим у ёки бу фараз ётади, мазкур олимлар учун эса 
инсон томондан ҳис қилинган, унинг бошидан ўтган ва англаб етилган ҳодисалар ҳақиқийдир, 
илмий фаразлар эмас. Бу йўналиш тарафдорлари фикрича ўрганиш бу ҳеч қандай гипотеза ва 
стериотипларсиз кўра олишдир.
БинсвангерваБоссиндивидгаҳуддубуyuмдекқарашгақаршичиқдилар. 
Уларфикрича, 
инсонгабундаймуносабатнафақатпсихологиягаинсонларниҳаётдагимавжудлигипозитсиясиданангл
ашимконинибермайди, 
балкималалқоибатшахсдегуманизатиясикўринишиданамоёнбўлади. 
Уларинсонларнингтехнисизм, 
бyuрократия, 
механизатсиянатижасидачетгачиқибқолиши, 
узлатгачекинишивабузилишиҳақидасўзyuритган. 
Олимларнуқтаиназаригакўра, 
инсонларбиланбуyuмкабимуносабатдабўлганда, 
уларҳамўзлариниэгабўлиш, 
назоратқилиш, 
формабериш, 
ишлатишмумкинбўлганбуyuмдебҳисоблайбошлашади.
Натижадабундайинсонларҳақиқийинсонҳаётинияшабўтишгақодирбўлмайқоладилар. 
Инсонўзҳатти-ҳаракатиучунэркинвамаъсулдир. 
Боссайтадики, 
эркбуинсонларэгабўлганнимадирэмас, 
бушундоқҳаммавжудҳодиса.
БинсвангерваБоссэкзистенциалфалсафаисдажудакаттаўрининсонўлимимавзусигаажратилган. 
Мазкурмутахассисларасарларидаўлимолдиданқўрқувҳаётмасаласиданкамўрганилмаган. 
БинсвангерваБоссконцепсиясинингфундаменталтушунчаси “дунёдамавжудлик” (Дасеин) дир.
11
Инсонмавжудигидунёсининг 3 даражасибор: 1) билогикёкижисмонийатроф-муҳит 
(ландшафт); 
2) 
инсониятмуҳити 
3) 
инсоннингўзи, 
унингтанаси. 
Инсонмавжудлигинингмоҳиятимасаласигатўхталарэкан, 
БинсвангерваБоссинсонларнингўзидунёмоҳиятиэканлигини, 
уларўздунёсигаэгаэканлигини, 
аммодоимобудунёчегарасиданчиқишгаҳаракатқилишиниайтибўтади. 
Мазкурҳолатда,

---

дунёчегарасидаортидагимавжудликҳақидасўзборарэкан, 
олимларўзга 
– 
наригиоламдаяшашниназардатутмаганлар, 
балкимавжудбўлганмуҳитиданянгидунёга, 
муҳитгаўтишҳақидафикрyuритганлар.
11
Boeree C. G. 
Medard Boss
/ Personality Tҳeories. PsyчologyDepartment Sҳippensburg University. 
1997. – Р.3