14-mavzu: sanoat mashina va jihozlari to‘G‘risida umumiy ma’lumotlar

14.3. Mashina detallaridagi ishqalanish.
Ikkita jismning yuzalari tutashgan zonalarda ularning o‘zaro siljishiga qarshilik qiladigan holat ishqalanish deyiladi.
Tashqi ishqalanish qattiq jismlar orasidagi o‘zaro mexanik ta’sirdir. Ishqalanish jismlarning bir-biriga tegib turgan joylarida paydo bo‘lib, ularning nisbiy surilishiga to‘sqinlik qiladi. Mana shu to‘sqinlik qiluvchi kuch ishqalanish kuchi deyiladi. Jismning siljish yo‘lida ishqalanish kuchini engishi ishqalanish ishi deyiladi.
Ishqalanish ishi detallar va materiallarning konstruksiyasiga va tutashish holatiga bog‘liq bo‘lib, u ishqalanish turlari bilan ifodalanadi. Jism harakatining xarakteriga ko‘ra sokin va kinematik ishqalanish tushunchalari mavjud.
O‘zaro qo‘zg‘almas jismlar orasidagi ishqalanish sokin ishqalanish, bir-biriga nisbatan xarakatdagi jismlar orasidagisi esa kinematik ishqalanish deb ataladi. O‘z navbatida bir jismning boshqa jism sirtidagi harakatiga ko‘ra, kinematik ishqalanish sirpanib va dumalab ishqalanishga bo‘linadi.
Sirpanib ishqalanish – bu tutash jismlar bir - biriga tegib turgan nuqtada ularning tezligi turlicha bo‘lgan holatdagi ishqalanish (11.1 - rasm. A).



14.1-rasm. Tashqi ishqalanish turlari.
a) sirpanib ishqalanish; b) dumalab ishqalanish; v) bir vaqtning o‘zida ham dumalab ham sirpanib ishqalanish


Dumalab ishqalanish - esa tutash jismlar bir-biriga tegib turgan nuqtada ularning tezligi qiymat va yo‘nalish bo‘yicha bir xil bo‘lgan holatdagi ishqalanishdir (11.1-rasm b).
Ba’zan dumalab - sirpanib ishqalanish tushunchasi ham ishlatiladi. O‘zaro tutash jismlar bir vaqtning o‘zida ham dumalab ham sirpanib harakatlanganda dumalab-sirpanib ishqalanish vujudga keladi (11.1- rasm. v).
Sokin ishqalanish turg‘unlik hodisasi deb ataluvchi hodisa bilan tushuntiriladi. Uning mohiyati quyidagicha: bir-biriga tegib turuvchi jismga urinma kuchlar G‘ G‘₀ = f₀ P ta’sir etganda ularda nisbiy harakat bo‘lmasa turg‘unlik hodisasi vujudga keladi.
Bu erda G‘_{0 –} sokin ishqalanishning chegaraviy (eng katta) kuchi;
P – jismlarning bir-biriga me’yoriy bosim kuchi;
f₀ - sokin ishqalanish koeffitsienti.
Sirtlari moylangan jismlar orasidagi ishqalanish quruq ishqalanish, to‘la moylanmaganda esa suyuqlikli ishqalanish deb nomlanadi.
Quruq sirpanib ishqalanish kuchi Amonton qonuni bo‘yicha quyidagiga teng:
(14.1)

bu erda – sirpanib ishqalanish koeffitsienti; (odatda, ).

Deyarginning ikki hadli ishqalanish qonuni anchagina aniqlikka ega:


(14.2)

bu erda µ - haqiqiy ishqalanish koeffitsienti;

P_o – molekulyar tortishish kuchlari hosil qilgan qo‘shimcha bosim;
S – jismlar orasidagi bevosita tegishib turgan sirtlar barchasining umumiy yuzi;
r – radiusli shar yoki dumaloq silindrning tekis sirti bo‘ylab quruq dumalab ishqalanish kuchi Kulon qonuni bo‘yicha:


ga teng (14.3)

bu erda - dumalab ishqalanish koeffitsienti.

Texnikada tashqi ishqalanish ikki tomonlama rol o‘ynaydi. Bir tomondan, turg‘unlik hodisasi tufayli u hamma g‘ildirakli va boshqa qurilmalarga harakatlanish, shuningdek, mashinalarning bir detalidan ikkinchisiga kuchlarni uzatish (friksion, tasmali va boshqa uzatmalar) imkoniyatini yaratadi.

Ikkinchi tomondan, kinematik ishqalanish mexanizmlar ishqalanuvchi qismlarning yeyilishiga va qizishiga olib keladi.

Odatda, dumalab ishqalanish kuchi sirpanib ishqalanish kuchidan ancha kichik bo‘ladi.