14-mavzu: islom qadriyatlari. Reja

---

14-MAVZU: ISLOM QADRIYATLARI.
REJA: 
1. Islomda inson huquqlari himoyasi, ijtimoiy tenglik, adolat va tolerantlik g‟oyalari. 
2. Islom dinida vatanparvarlik g‟oyalarining targ‟iboti. Islomda nikoh va oilaviy 
munosabatlar talqini, ayolning maqomi. 
3. Islomda axloqiy qadriyatlar. Islomda do‟stlik va o‟zaro yordam. 
Tayanch iboralar. 
Ijtimoiy tenglik, adolat, tolerantlik, axloqiy qadriyatlar, do‟stlik va o‟zaro yordam, 
ma‟rifat, tarbiya, axloq, din, munosabat, qadriyat, e‟tiqod, bola tarbiyasi, ayol, erkak, ota, ona, 
farzand, burch, shariat, hadis, Qur‟on, millat, elat, diniy bag‟rikenglik, musulmonchilik, an‟ana, 
rasm-rusumlar. 
Islom huquqi o‟z zaminida normativ tizim sifatida VII-X asrlarda arab xalifaligida feodal 
jamiyat qaror topayotgan bir davrda shakllangan bo„lib, islom diniga asoslangandir. Islom 
mavjud huquq Alloh tomonidan yuborilganligiga asoslanadi. Sarvari koinot tarixning muayyan 
bir davrida bashariyatga o'zining rasuli - Muhammad payg„am bar (taxminan 570 - 632-yillar) 
orqali islom ta ‟limotini ayon etdi. Alloh tomonidan in‟om etilgan huquq insoniyatga bir yo„la va 
abadul-abad berilgan. Shu bois, jamiyat bu huquqqa amal qilmog'i lozim. Islom huquqi 
nazariyasi ilohiy kashfiyot tushuntirish va sharhlashga muhtoj ekanligini e‟tiro fetadi. Islom 
huquqshunoslarining necha asrlik sermashaqqat ishlari aynan ana shunga,ya‟ni, tushuntirishva 
sharhlashga ketgan. Biroq, ularning bu sa‟y-harakatlari yangi huquq yaratishga emas, balki, 
Alloh tomonidan nozil bo„lgan huquqni faqatgina amaliy jihatdan foydalanish uchun 
moslashtirishga qaratilgan, xolos. 
Islom huquqida Rimning keyingi davriga oid bo'lgan huquqdagi, qolaversa, G„arb 
huquqiga xos bo'lgan qonun tushunchasi yo„q. Nazariy jihatdan yolg„iz Alloh qonunchilik 
hokimiyatiga ega. Amalda esa, huquqshunos olimlaming asarlari Islom huquqining birdan-bir 
manbaidir.
Islom huquqi mutaxassislar tomonidan yaratilgan va rivojlantirilgan. Davlat emas, balki, 
fiqh - huquq ilmi qonun chiqaruvchilik rolini o„ynaydi1. Huquq muayyan normalaming majmui 
sifatida islom amal qila boshlagan dastlabki ikki asr mobaynida shakllandi. Keyingi asrlar 
amalda bu borada hech bir yangilik kiritmagan. Ana shu turg„unlikni ijtihod eshiklarining 
yopilishi bilan bog„laydilar. XIX asrga qadar Islom huquqiy ongining tadrijiy rivoji diniy- 
huquqiy sharhlar hamda fatvolar majmuida o„z ifodasini topgan. Bu sharh va fatvolar esa, 
shariatning an ‟anaviy qoidalari va tamoyillarini yangicha tarzda talqin etar ekan, hech qachon 
ularni ochiqdan-ochiq rad etmagan va ularning odatiy jarangini o‟zgartirmagan. 
Islomda ham nasroniylikdagi kabi ruh abadiyligi g„oyasiga e‟tiqod qilinadi. Unda bani 
bashar Odam Atoning teng huquqli farzandlari sifatida qaraladi. Musulmonlar o„z qavmlaridagi 
kofirlarga, bedinlarga hamisha sabr-murosa bilan munosabatda bo‟lish, bag„rikenglik fazilatini 
namoyon etib kelganlar. Nomusulmon jam oalarga, odatda, o‟z ichki ishlarini boshqarish huquqi 
berilgan. Arablarning islomgacha bo„lgan urf-odatlari va udumlariga nisbatan islomda 
qashshoqlar, yetim-yesirlar va ayollarga munosabatda anchagina ilg„or tamoyillar k o‟zga 
tashlanadi. Garchi, quldorlik saqlanib qolgan bo'lsada, qullarga huquqlar berilgan, ular, xususan, 
ishlab topgan m ablag'lari asosida haq to‟lab, ozod bo'lish huquqini olganlar. Majburiy tusda 
bo‟lmasa ham, harqalay qullaming ozod qilinishi din sharofati bilan sodir bo„ladigan harakat 
sifatida qo„llab-quw atlab kelingan. Ilgari keng tarqalgan qiz bolalami go‟dakligidayoq nobud 
etish, yo„q qilishdek vahshiy odat taqiqlangan. Qotillik uchun shaxsiy o‟ch olganlik yoki boshqa 
jinoiy qilmishlar yuzasidan javobgarlik kuchaytirilgan. Odil sudlov din peshvolari tomonidan Q 
ur‟on oyatlariga qat‟iy muvofiq ravishda amalga oshirilgan. M uqaddas kitob - Qur‟onda er-xotin 
ajralishi to„g‟risidagi normalar, nikoh bekor bo'lishi oqibatida bolalarga nisbatan keltirib 
chiqadigan qoidalar ham qamrab olingan. 
Shu sababli, E.Mayer ta‟kidlab aytganidek, “Islom tafakkur olami inson huquqlarining 
rivojlangan nazariyasiga ega bo'lm aganligi fakti musulmon dunyosining an ‟anaviy jam 

---

iyatlarida davlat repressiv namunada tuzilganligini anglatmaydi; aksincha, tarixan bunday jam 
iyatlarda ijtimoiy va madaniy masalalarga hukmdorlaming aralashmasligidek umumiy namuna 
mavjud bo'lgan. O 'tm ishda qaror topgan an‟analar, urug'-aym oq vajam oalar singari 
nohukumat institutlari shaxs erkinligiga ta‟sir etuvchi omillar sifatida hukmdorlarga nisbatan 
muhimroq rol o'ynagan. Davlat bilan shaxs huquqlari o'rtasida muttasil nizo va mojarolar keltirib 
chiqaradigan yoki islom mutafakkirlarini bunday erkinliklami hukmdorlar egallab olishidan 
himoya etish bilan, inson huquqlarining hozirgi normalari rivoji zamirida yotgan tashvish-
anduhlar bilan bog'liq masalalar ustida ish olib borishga undaydigan shart-sharoitlaming o 'zi 
yo'q edi. 
Islomning bu muqaddas manbalarida insonning taqdiri va hayoti Alloh nomi bilan bog„liq 
holda ifodalab beriladi. Bunda yer yuzidagi barcha insonlaming Alloh oldidagi tengligi g'oyasi, 
har bir insonga Alloh tomonidan berilgan ne‟matlardan ularning baravar foydalanishi zamrligi 
g„oyasi bilan chambarchas bog„lanib ketganini ko'ramiz. 
Qur‟oni Karim va Hadisi Shariflarda insonning Alloh va shariatdagi haq-huquqlari inson 
foydalanishi zarur bo„lgan alohida huquqlar misolida ko„rsatib berilgan. Masalan, Q ur‟oni 
Karimning “Baqara surasi”dagi 220-oyatda yetimlaming haqlari to‟g‟risida, 223, 228-229, 230-
oyatlarida erkak va ayolning nikohga kirishi yoki nikohdan chiqish huquqi, “Oli imron 
surasi”ning 20-oyatida islom diniga e ‟tiqod qilish huquqi va insonning boshqa huquqlari shariat 
talablari asosida bayon qilingan. 256-oyatda islom dinining adolatliligi quyidagicha bayon 
etiladi: “Dinda zo„rlash yo„q, zero, to„g‟ri yo„l yanglish y o‟ldan ajrim bo„ldi. Bas, kim shayton 
(yoxud butlar) ni inkor etib, Allohga imon keltirsa, demak, u mustahkam halqani ushlabdi.
Inson huquqlarini shariat talablari asosida ko„rsatib berishga doir bunday yondashish 
hadislarda ham o‟zining aniq ifodasini topgan. Har bir hadisda jam iyat hayotining alohida bir 
masalasiga doir talablar ilgari surilganligi uchun ham, ularda insonning xilma-xil haq-huquqlari 
ularning alohida huquqlari misolida bayon qilib beriladi. Masalan, Imom Buxoriyning “Al-adab, 
al-mufirad” (Adab durdonalari) asarida ota-ona haqini ado qilish, farzandning ota-onasi oldidagi 
va ota-onaning farzandi oldidagi haq-huquqlari, ziyorat qilish, turar joyga ega bo'lish va boshqa 
shular singari haq-huquqlaming har biri alohida hadislarda berilganki, bunday holni hadislar 
to'g'risida yozilgan har bir asarda uchratish mumkin. 
Turli masalalardagi singari inson huquqlari masalasiga doir hadislarda ham inson huquqlari 
masalasi uning haq-huquqlari misolida beriladi. Bunda insonning kimningdir oldidagi haqi 
(Allohning, uning rasuli Muhammad Payg'am bam m g yoki jam iyatning) uning huquqi 
ekanligini ham anglatadi. 
Masalan, bordi-yu, bir kishi ikkinchi bir kishidan biror narsa bilan qarzdor bo'lib qolgan 
bo'lsa, bu qarzni qaytarib olish shariatda ikkinchi kishining huquqi hisoblanadi va shu ikkinchi 
kishi o'zining qarzini qaytarib olish huquqidan foydalanishi mumkin bo'ladi. Qarz olgan 
kishining uni qaytarib berishi esa, uning huquqi hisoblanmaydi. Shunga ko'ra, islomda va uning 
manbalarida insonning huquqlari uning haqi misolida berilganligini ko‟ramiz. Jumladan, Imom 
Buxoriy farzandlar ota-onalarini rozi qilish huquqiga ega ekanligini quyidagi bir hadisda 
shunday bayon qiladi: “Kim ota-onasini rozi qilsa, unga tubo (jannat) nasib bo‟lib, Alloh Taolo 
uning umrini ham ziyoda qiladi”. Bunda farzandning ota-onasini rozi qilishi kerakligi Alloh 
nomi bilan har bir insonning u foydalanishi mumkin bo„lgan huquqi ekanligi nazarda tutilgan. 
Inson huquqlari va uni himoya qilish masalasi at-Termiziy qarashlarida ham o‟zining 
chuqur ifodasini topganligini ko„ramiz. Ulzot to„plagan ko'pchilik hadislarda hamda Muhammad 
payg„ambar alayhissalomning siyratlari madh etilgan asarlarida janob Rasulullohning inson 
huquqlarini himoya qilish borasida qilgan amallari va yo‟l-yo„riqlari to„g‟risida qimmatli fikrlar 
bayon qihnadi. Chunonchi, At-Termiziy tomonidan yozilgan “Ash-shamoyil an-nabaviya” 
(Payg„ambaming alohida fazilatlari) asarida Rasulullohning inson huquqini himoya qilish 
borasidagi amallaridan biri quyidagicha ta‟riflab beriladi: “Muhammad payg„ambarimiz 
(s.a.v.)...qachon bir kishining haqiga tajovuz qilinsa, ul holda g'azablarini hech bir narsa 
bosolmas erdi. Andin intiqom olmay qo„ymas erdilar”. Imom Buxoriy, at-Termiziy va boshqa 
ko„plab hadis ilmining fidoyilari inson, uning sha‟ni, obro„ va martabasi muqaddas ekanligini, 

---

uning haq-huquqlari Alloh taolo va uning rasuli Muhammad payg„ambar (s.a.v.) tomonidan 
shariat yo„li bilan himoya qilinishi zarurligi haqida ta'lim berganlar. Bu mutafakkirlaming har 
biri o„zlarining butun hayotini hadis ilmini o‟rganishga bag„ishlash bilan birga, m o'min 
musulmonlami birovga zulm o„tkazmaslikka, birovning haqini yemaslikka, birovning haq-
huquqlari poymol etilishiga yo‟l qo„ymaslikka undab keldilar.Hadisi Shariflarda insonning qadr-
qimmatini kamsitishga y o i qo„ymaslik, uning sha‟ni va obro„siga tajovuz qilmaslik, har 
kimning sir saqlashi, erkin fikr yuritishi, erkin so‟zlashishi singari shaxsiy huquqlari bilan birga, 
uning mulkka ega bo'lishi, turar joyli bo'lishi va uning daxlsizligi singari turli xildagi ijtimoiy 
huquqlari ham shariat talablariga va qonunlariga muvofiq tarzda himoya qilinishi zarurligi o 'z 
ifodasini topgan. 
Masalan, insonning sir saqlash huquqidan foydalanishi mumkinligini Imom Buxoriy, 
Muhammad payg'am barning xotinlari Oysha ona qizlari Fotimadan “janob Rasululloh senga 
qanday sir aytdilar?” deb so'raganlarida Fotima “o 'z onalariga otalari aytgan gapni oshkor 
qilmasliklarini aytdilar”, degan hadisni keltiradi4.Imom Buxoriy, at-Termiziy, al-Mavraziy, al-
Barakatiy, an-Nasafiy va boshqa ko'plab hadisnavis allomalar to'plagan hadislarda ham 
insonning huquqlari va ulami himoya qilishning zarurligi bilan bog'liq masalalar haqida muhim 
m a‟lumotlar keltiriladi. Inson huquqlari masalasining hadislarda berilishi bejiz emas. Chunki, 
islom dinida insonning sha‟ni, qadr-qimmati yuksak darajaga ko'tarilgan bo'lib, uni tahqirlashga 
qaratilgan har qanday urinish qoralanadi. Islomda barcha m o'm in-m usulm onlar Allohning 
bandalari ekanligi va ular Alloh taolo oldida teng huquqqa ega ekanligi, Alloh taolo o 'z 
bandalarini ularning qilmishlariga yarasha himoya qilib turishi to'g 'risid a muhim g'oyalar ilgari 
suriladi. 
Islomda Alloh taolo har bir m o'm inning haq-huquqini kamsitmaslik va uni oshirib ham 
yubormaslikni buyurishi haqida muhim ma‟lumotlar beriladi. Ulamolaming ta‟biriga qaraganda, 
islomda insonning haq-huquqlari o'nta bo'lib, ular: 
1. Alloh taoloning haq-huquqlari; 
2. Payg'am bar alayhissalomning haq-huquqlari; 
3. Ota-onaning haq-huquqlari; 
4. Farzandlaming ota-onalardagi haq-huquqlari; 
5. Qarindosh-urug'laming haq-huquqlari; 
6. Er-xotinning haq-huquqlari; 
7. Hokimiyat va raiyatning haq-huquqlari; 
8. Q o'shnining haq-huquqlari; 
9. Musulmonlaming haq-huquqlari; 
10. G 'ayridin xalqlaming haq-huquqlaridan iborat. 
Bu haq-huquqlarda insonning jam iyatdagi huquq va burchlari islom va shariat qonun-
qoidalari asosida ko'rsatib beriladiki, ulardan foydalanishda har bir inson to 'la erkinlikka egadir. 
Bunday erkinlik insonlarga Alloh taolo tomonidan berilgan bo'lib, uni tahqirlashga qaratilgan har 
qanday urinish inson huquqlarini kamsitishdan boshqa narsa emas.Islom ulamolari tomonidan 
tasn if qilingan haq-huquqlar orasida eng muqaddasi - bu Alloh taoloning haq-huquqlaridir. 
Alloh taolo tomonidan insonlaming tinch va osoyishta hayot kechirishlari, ularning o'ziga va bir-
birlariga yaxshi munosabatda bo'lishlari, hech kimning haq-huquqini kamsitish mumkin emasligi 
to'g'risidagi vahiylari Q ur‟oni Karim oyatlari orqali nozil qilingan. 
Musulmonchilik haq-huquqlari orasida Payg'am bar alayhissalomning haq-huquqlari ham 
Alloh taolo haq-huquqlaridan keyingi oliy haq-huquq hisoblanadi. Chunki, payg„ambarimizning 
barcha amallari va pand- nasihatlari, ul zotning yo'riqlari insonning haq-huquqlarini hurmat 
qilish va uni kamsitishga yo‟l qo'ym aslikdan iborat. 
Inson huquqlari masalasi islomda shuhrat qozongan tasavvuf ilmining asosini tashkil etadi. 
limning bu turi Sharqda keng tarqalgan bo‟lib, 0‟rta Osiyoda uning vujudga kelishi va 
rivojlanishiga Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G‟ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, X o„ja Ahror 
singari buyuk siymolar katta hissa qo„shdilar. Ulaming ta ‟limoti islomda tariqat (Tariqat - 
islomda y o‟l-yo„riq, yo„nalish degan m a‟nolami anglatadi) deb atalib, bu tariqatlarda falsafiy, 

---

diniy-axloqiy, huquqiy masalalar to‟g‟risidagi muhim g‟oyalar ilgari suriladi. Bu tariqatlardagi 
g'oyalar uzoq yillardan buyon insonning jamiyatdagi o 'z haq-huquqlarini anglab olishlarida va 
uni himoya qilishlarida muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. 
Yassaviy, G'ijduvoniy, Naqshbandiy tariqatlarida insonning shaxsiy va ijtimoiy huquqlari 
masalasi insonning Alloh taolo va uning rasuli Muhammad alayhissalom oldidagi tengligi 
misolida bayon qilinadi. Islom tariqatlarida har bir kishining dinga e ‟tiqod qilishi, uning foydali 
mehnat bilan shug„ullanishi, ilm olishi, aybsiz jazolanmasligi, qiynoqqa solinmasligi singari 
masalalar b o„yicha ilgari surilgan g‟oyalar muhim ahamiyatga egadir. 
Alisher Navoiy o'zining “Nasoyim ul-muhabbat” asarida m o'm in- m usulmonlaming 
dinga e ‟tiqod qilish huquqiga ega ekanligi to‟g‟risida Naqshbandiya tariqatida berilgan fikrlarga 
yuqori baho beradi. Uning yozishicha, Bahouddin Naqshband islom shariatiga va uning 
talablariga rioya qilish ixtiyoriy ekanligini qayd qiladi va bu talablarning ijrosida insonning qadr-
qimmati kamsitilishiga yo‟l qo„yib bo'lm asligi zarurligini ta ‟kidlaydi. 
Tasavvuf ilmida bir qancha yo'nalish bo„lib, ularning islomda birmuncha keng tarqalgan 
yo„nalishlaridan biri Naqshbandiya tariqatidir.
Unda ilgari surilgan “dil ba yom dast ba kor” (dil - Allohda, qo„l - ishda) mavzusidagi 
g‟oya insonni mehnat qilishga undash bilan birga, uning mehnat qilish huquqiga ega ekanligini 
ham bildiradi. Haqiqatan ham, Naqshbandiya ta‟limotiga amal qilgan kishilar halol mehnat bilan 
kun kechirish, Allohning marhamatlaridan bahramand bo‟lish, o‟z oilasini obod qilish, savdo-
sotiq bilan shug„ullanish va boshqa shular singari shaxsiy va ijtimoiy huquqlardan foydalanishga 
harakat qilganlar. 
Tasavvuf ilmida musulmonlik haq-huquqlariga doir masalalar o'zining chuqur ifodasini 
topgan. Alloh oldida barchaning tengligi g‟oyasi tasavvuf ilmining asosini tashkil qilganligi 
uchun ham unda Alloh taolo va uning rasuli Muhammad alayhissalomning haq-huquqlari juda 
keng va chuqur ifodalab berilgan. 
Ahmad Yassaviyning “Hikmatlar”, Abduxoliq G‟ijduvoniyning “Vasiyatnoma”, Imom 
G‟azzoliyning “Oxiratnoma” asarlarida inson zoti Alloh buyurgan amallami bajarish bilan uning 
oldidagi o‟z haqini ado etishi, Alloh va uning payg„ambari Muhammad alayhissalomning inobati 
bilan berilgan shariat huquqlaridan foydalanishi va shu yo‟l bilan har bir m o„min komil inson 
bo‟lib hayot kechirishi mumkinligi to‟g‟risida qimmatli flkrlar yozilgan. Shuningdek, ulaming 
asarlarida ota-onalaming, farzandlaming, qarindosh-um g„laming, em xotinning, davlat 
rahbarlari va raiyatning, qo'shnilarning haq-huquqlari o‟zining aniq ifodasini topgan. 
Insonning erkin bo„lishi g‟oyasi Tasavvuf ilmining asosini tashkil etadi. Chunki, tasaw u fd 
a insonning xatti-harakatlari, uning jam iyatdagi mavqei qanday bo„lishi mumkinligi Alloh 
taoloning irodasiga bog'liq ekanligi bilan asoslab beriladi. Har bir insonning Alloh taolo visoliga 
yetishi g'oyasi Tasavvuf ilmida uning insonga xos bo'lgan haq-huquqlaridan biri sifatida 
qaraladi. Bu huquq islomda shariat talablariga asoslangan bo'lib, unga to'sqinlik qilish Alloh 
taologa shak keltirish bilan barobardir. Shuning uchun ham, Tasavvuf ilmining namoyandalari 
o'zlarining asarlarida musulmonlik haq-huquqlari orasida insonning Alloh taologa iymon 
keltirishi zarurligini ta‟kidlaydilar. 
Tasavvuf ilmining yetuk namoyandalaridan biri Ahmad Yassaviy o'zining “Hikmatlar” 
asarida har bir inson Alloh taoloning visoliga yetish huquqiga ega ekanligini ko'plab hayotiy 
misollar asosida tushuntirishga harakat qilgan. Shuning bilan birga, Yassaviyning Tasavvuf 
ilmidagi qarashlari uning har bir insonning kiyim-kechakka, uy-joy ga ega bo'lish singari 
huquqlarga ega ekanligi g'oyasi bilan ham chambarchas bog'lanib ketgan. Insonga zulm 
qilmaslik, tazyiqqa duchor etmaslik, shaxsiy hayotiga aralashmaslik singari insonparvarlik 
g'oyalari Yassaviy hikmatlarida o'zining chuqur ifodasini topgan.Sharq olamida mashhur bo'lgan 
“Fiqh” ilmi inson huquqlari va ulami himoya qilishni shariat qonunlari asosida yoritib berishdagi 
asosiy inanbalardan biri hisoblanadi. Fiqh ilmi o 'rta asrlarda sharq mamlakatlarida shariat m 
e‟yorlari va tartib-qoidalarini qonuniy y o 'l bilan tartibga solib turish zarurati asosida vujudga 
kelgan.Fiqh ilmi islom olamida juda keng tarqalgan bo'lib, uning ijodkorlari Qur‟oni Karim, 
Hadisi Shariflar, Ijmo hamda Qiyosdagi huquqiy ko'rsatm alar, yo‟l-yo„riqlar, qonun-qoidalami 

---

o'rganish va ularning mohiyatini ochib berish bilan shug'ullanganlar. Ular islom va uning 
qoidalarini mukammal o'rganganlar, bu qoidalar orasida huquqshunoslikka oidlarini tanlab 
olganlar va tartibga keltirganlar. Bu ish bilan shug'ullangan mutafakkirlar turli davrlarda va turli 
xil sharoitlarda yashaganlar. Bu hoi, shubhasiz, ularning masalaga turlicha yondashishlariga 
sabab bo'lgan. Ulaming ayrimlari boshqalarining ishlaridan xabardor bo‟lganlari holda, b a ‟zilari 
esa, mutlaqo bexabar holda ish olib borganlar. Shu bois, islom olamida fiqh ilmi bilan 
shug'ullanuvchi ko'plab mazhablar yuzaga kelgan. Bu mazhablar uning asoschilari nomi bilan 
atalib kelingan. Fiqhi Hanifiy, Fiqhi Molikiy, Fiqhi Shofiy, Fiqhi Xanbaliy singari mazhablar 
bulaming eng asosiylari bo'lgan. Islom huquqshunosligi qoidalari, Q ur‟oni Karim va Hadisi 
Shariflarda berilgan ta ‟limotlarga asoslanganligi uchun ham bu mazhablarda huquqiy 
masalalami tahlil qilishga yondashishlarda umumiy, o'xshash tomonlar ko'p bo'lg an. 
Islom olamida fiqh ilmi qozilar, mirshablar va ko'plab hukmdorlar uchun dasturilamal 
vazifasini bajargan. Ular jinoyat va jazoni tasnif qilishda, aybdorlami jazolash va begunohlami 
afv etishda fiqh ilmi va uning turli mazhablari tomonidan yaratilgan kitoblardan keng 
foydalanganlar.Sharqda fiqh ilmining yaratilishi va uning rivojiga Imom al-Buxoriy, Imom at-
Termiziy, Burhoniddin M arg'inoniy, M oturidiy, Abu Hanifa, Imom Molik, Muhammad ibn 
Idris Shafoiy, Imom Ahmad ibn Xanbal singari huquqshunoslar katta hissa qo'shganlar. 
Bularning har biri islomni, uning qoidalarini, islom shariatida amalda bo'lgan huquqiy 
masalalami va bu haqda mavjud bo'lgan ta‟limotlami juda yaxshi bilganlar. Ular Sharq olamida 
o'ziga xos maktab yaratib, bunda shariatda amalda bo'lgan qonun-qoidalami huquqiy jihatdan 
asoslab berishga harakat qilganlar. Ulaming bu sohada qilgan buyuk ishlari, yaratgan asarlaridan 
musulmon mamlakatlaridagi qozilar va huquqning boshqa himoyachilari hozirgi kungacha ham 
foydalanib kelmoqdalar. 
Inson huquqlari va ularga amal qilishning yo'llari hamda shart- sharoitlarini ko'rsatib berish 
borasida Sharq mutafakkir olimlari, davlat va jam oat arboblari tomonidan yaratilgan ta‟limotlar 
o 'z davri uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega bo'lsa, ular o'zining ahamiyatini bizning 
davrimizda ham yo'qotgani yo'q. Bu ta ‟limotlar hozirgi kunda mamlakatimizda insonparvar, 
demokratik jam iyat qurish sharoitida yanada chuqur m a‟no kasb etmoqda. Buning mohiyati O 
'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan juda aniq ta‟riflab berilgan: “Buyuk 
davlat poydevorini qurish, dunyoda o‟zimizga munosib o‟rinni egallashda al-Beruniy, Ibn Sino, 
Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg„oniy, al-Buxoriy, at-Termiziy, Amir Temur, Mirzo U 
lug'bek, Hoja Bahouddin Naqshbandiy, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo kabi bobolarimizning 
bebaho merosi hamisha boshimizni baland, qaddimizni tik qiladi, xalqimizning kuchiga-kuch, 
g‟ayratiga-g„ayrat, ishonchiga-ishonch qo„shadi”. 
Qur‟on oilaviy hayotda er-xotin o„rtasidagi munosabatlar, baxtli nikox, oilaviy turmush, 
farzand tarbiyasi, ajralish va uning yo„l-yo„riqlari haqida tegishli ko„rsatmalar beradi. 
Hadis - Qur‟ondan keyingi Muhammad Payg‟ambarning hayoti, faoliyati va 
ko„rsatmalarini aks ettiruvchi manba. Hadis ko„p jildli to„plamlarda saqlangan, mutlaqo 
ishonchli bo„lishi uchun puxta tartibga solingan va maxsus tekshiruvlardan o„tkazilgan. Bu 
manba odamlar orasidagi tortishuvlar, oilaviy kelishmovchiliklar va hokazolarni hal etishda 
dasturilamal bo„lib xizmat qilgan. Hadislar Payg‟ambarning turli vaziyatlardagi xulq-atvorini 
eng kichik tafsilotlariga qadar ta‟riflab bergan va bamisoli axloq kodeksiga, axloq tuzugiga 
aylangan, chunki Xudoning erdagi elchisining xulq-atvori o„zini chin musulmon deb biladigan 
musulmon uchun shak-shubhasiz taqlid qilinishi kerak bo„lgan amaldir. 
Hadislarda aniq ma‟noni istalgan muqobil so„z shakliga o„tkazish mumkin, ayni paytda 
Qur‟on matnida esa so„z ifodasini umuman o„zgartirishga yo„l qo„yilmaydi. 
Qur‟on va Hadislar nikoh qurish, farzand ko„rish, balog‟atga etish, oilaviy hayot va o„lim 
singari insonlar hayotidagi muhim voqealarda nimalar qilinishi zarurligini ko„rsatadi. 
Oila haqida qayg‟urish islom dinida puxta ishlab chiqilgan keng qamrab oluvchi nikoh 
tizimida namoyon bo„ladi. Oilagacha boshlanadigan bu tizim «Nikoh» bilan mustahkamlanadi va 
oilaviy munosabatlarda davom etadi. U oilaning har bir a‟zosi (ham ota-ona, ham farzand) 

---

huquqlari, majburiyatlari va javobgarliklarini aniq tasvirlab beruvchi oliy tushunchalardan iborat. 
Oilaviy munosabatlar o„z-o„zidan rivojlanadigan, o„zaro nazorat qilinadigan, rahm-shafqatli va 
sevgi-muhabbatga to„la bo„lishi kerak. Xudbinlik, g‟azab, e‟tiborsizlik, begonalik hamda 
jismoniy va axloqiy tahqirlash kabi xislatlar ularga begona bo„lishi kerak. Oilaga nisbatan islom 
dinining bunday nuqtai nazari Quronning oilaviy munosabatlarga taalluqli asosiy printsiplaridan 
kelib chiqadi. 
Nikoh munosabatlarining to„g‟ri boshlanish muvaffaqiyat va ularning xotirjam 
yuksalishining garovi bo„lishi muhimligini anglash zarur. Qur‟on nikoh - sunnaning bir qismi 
ekanligini eslatadi va uning eng yaxshi misollarini ko„rsatish uchun Alloh payg‟ambarlarni 
tanlagan: «Darhaqiqat, sizdan ilgari ham (ko„p) payg‟ambarlar yuborganmiz va ularga juftlar va 
zurriyotlar berganmiz». 
Hadislardan birida Payg‟ambarimiz Muhammad (s.a.v.) shunday deydilar: «Nikoh mening 
an‟anamdir, bu an‟anadan yuz o„girgan kishilar men bilan emasdir». 
Islom dinida nikoh - bu farzandlar tarbiyalash va baxtli oila qurish uchun o„zaro yordam, 
samimiylik va sabr-matonatlilik prinpiplariga tayangan holda bir-birini sevadigan va 
xohlaydigan erkaklar va ayollarning birgalikda yashashidir. 
Qur‟on erkak va ayol o„rtasidagi aloqalarni juda aniq tarzda tasvirlaydi: «U zot sizlar 
hamdam bo„lishlaringiz uchun o„zlaringizdan juftlar yaratishi va o„rtalaringizda oshnolik va 
mehr-muhabbat paydo qilishidir». 
Hadislarda keltirilishicha Muhammad (s.a.v.) payg‟ambarimiz bunday degan: «Sizlarning 
qaysingiz xuddi men singari o„z oilasi (xotini) uchun namuna hisoblansa, o„sha eng yaxshi 
kishidir». Oila ma‟naviy va axloqiy tomondan qanchalik mustahkam bo„lsa, uning xursandchiligi 
va baxti shuncha ishonchli bo„ladi.