14-mavzu: Boshlang’ich sinflarda 10,100,1000 ichida nomanfiy butun sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi

O`qituvchi: Bu yerda xammasi bulib nechta chup bor?
O`quvchi: Un yettita.
O`qituvchi: Nechta o`nlik?
O`quvchi: Bitta.
O`qituvchi: Buni rakam bilan belgilaylik. (Pastki chap chuntakka 1 rakamni kuyadi). 17 sonida nechta birlik bor? Buni rakam bilan belgilaylik. (Pastki un chuntakka 7 rakamini kuyadi). 17 soni yoziladi. Ung tomondan birinchi yozilgan 7 rakami nimani bildiradi?
O`quvchi: Yettita birlikni.
O`qituvchi: ikkinchi urinda turgan 1 rakami nimani bildiradi?
O`quvchi: Bitta o`nlikni.
Xuddi shuncha uxshash bir necha son kuriladi. Sungra bolalar uz daftarlariga sonlarni «o`nliklar» va «birliklar» yozuvli jadvallarga yozadilar va xar kaysi rakamning kiymatini tushuntiradilar. 20, 10 sonlarni yozilishi aloxida urgatiladi. (1, 2) rakmi sonda 1 ta, 2 ta o`nlik borligini, 0 rakami sonda birlik yukligini bildiradi. Sonlarni yozish malakasini mustaxkamlash uchun individual kullanmadan, ya’ni jadvaldan foydalaniladi, bunda og`zaki nomerlash xam takrorlanadi. Masalan: 17 sonini belgilang. Bu sonda nechta o`nlik va nechta birlik bor? 18 soniadn keyin keladigan 13 sonidan oldin keladigan sonni belgilang? 15 dan 1 ta ortik sonni yozishni 12+1, 18-1 misollrani yechish va javobini yozishni natijani topishni tushuntirish urgatiladi. 12+1 ni tushuntirishda kuyidagicha fikr yuritiladi. 12 ga 1 ni kushsak, 13 xosil buldi, chunki songa 1 ni kushsak, sanoqda undan keyin keladigan son xosil buladi. O`quvchilar sonlarni takkoslar ekanlar, birliklardan tashkil topgan sonlarni yozish uchun bitta rakam (bitta belgi) o`nliklardan yo o`nlik va birliklardan iborat sonni yozish uchun esa ikkita rakam (ikkita belgi) kerak bulinishi kuradilar.
Bir xonali va ikki xonali son terminlari kiritiladi. Bir xonali va ikki xonali sonlarni farklashga doir mashklar bajariladi.
1. Ushbu sonlar katoridan oldin bir xonali, keyin ikki xonali sonlarni yozib oling.
2, 13, 8, 17, 15, 6, 11 ,10

1. 
   4 ta ixtiyoriy birg xonali sonni yozing va xar bir sonni 10 ta orttiring, kanday sonlar xosil buladi? Ularni kanday atash mumkin.
   
2. 
   1 va 2 rakamlari yordamida oldin bir xonali sonlarni keyin ikki xonali sonlarni yozing.
   
3. 
   Fakat 2 rakamining uzidangina foydalanib va ikki xonali monni yozing. 2, 22.
   

Yuz ichida sonlarni nomerlashni urganish 20 ichida urganilgandek reja asosida olib boriladi., dastlab og`zaki, sungra yozma nomerlash urgatiladi va 20 ichida sonlarni nomerlashni urganilgan tartibda boradi:

1. 
   O`nliklar sanogi 10, 20, 30, 40, 50, … sonlarni xosil bulishi va atalishi.
   
2. 
   Sonlarning o`nliklardan va birliklardan xosil bulishi. Ikki xonali sonlarning o`nli tarkibi, 100 ichida sonlarning natural ketma-ketligi.
   
3. 
   Ikki xonali sonlarni yozma nomerlash, yozish va ukish, birinchi va ikkinchi xona birliklari.
   
4. 
   Sonlarni nomerlashni bilishga asoslanilgan kushish va ayirish usullari.
   
5. 
   ikki xonali sonni xona sonlarining yigindisi bilan almashtirish.
   

Demak, yuz ichidagi sonlarni nomerlash metodikasi 20 ichidagi sonlarni nomerlashni urgatish metodikasi bilan uxshash ekan. Bunda xona va xona sonlarini tarkib toptirish yangilikdir. Birinchi xona birliklari, ikkinchi xona birliklari sonlarning o`nli tarkibini taxlil kilish amaliy ravishda kiritiladi. Masalan: 56 sonida 5 o`nlik va 6 birlik bor. Buni boshkacha aytish mumkin: 56 soni 1 xonaning 6 birligidan va 2 xonaning 4 birligidan tashkil topgan. Xona soni tushunchasini egallash uchun 1, 2, 3, …9, 10, 20, 30, …90 kabi sonlar yozilgan kartochkalardan foydalaniladi. Bu kartochkalardan yordamida istalgan ikki xonali sonni belgilab oladilar. Masalan: 6 soni va 20 soni yozilgan kartochkalardan 26 slnini xosil kilanadi. Teskari topshirik xam berish mumkin. 18 va 81, 43 va 34 kaysi xona sonlaridan tashkil topgan? 10, 8, …18. kartochkalar bilan bajariladigan bu amaliy ishlar xar kanday sonni xona onlarining kushiluvchilarning yigindisi shaklida tasvirlashda yordam beradi. 97=90+7, 80+5=85. o`quvchilarning nomerlashga doir bilimlari keyinchalik 100 ichida kushish va ayirishni urganish vaktida mustaxkamlanadi. Yuz ichida sonlarni nomerlashni urganish natijasida o`quvchilar kuyidagi bilimlar, malakalar va kunikmalarni egallab olishlari kerak.
1. Yuz ichida sonlarni nomlarini uzlashtirish ular o`nliklar va birliklardan kanday xosil bulishini tushunish.
2. Sanoqda sonlarning kelish tartibini bilish. Sonlarning natural ketma-ketlikdagi urinlarini bilganlikka, shuningdek sonlarning o`nli tarkiblarini bilganlikka asoslanib sonlarni takkoslay olish.
3. Yuz ichida sonlarni yozish va ukiyo olish,ungdan chapga sanalganda birliklar (I xona birliklari) kaysi uringa va o`nliklar (II xona birliklari) kaysi uringa yozilishini uzlashtirish
4. Natural keta-ketlikni bilganlik asosida sonlarni kushish va ayirishni bilish. Sonlarning o`nli tarkiblari asosida sonlarni kushish va ayirishni bilish, sonlarni xona kushiluvchilarining yigindisi bilan namunaga karab xozircha xona kushiluvchilarining yigindisi terminidan foydalanmay turib almashtirish malakasini egallab olish.
Mavzuni o'rganish masalalari
1. O'quvchilarni yangi sanoq birligi o'nliklar biIan tanishtirish.
2. Xonalar bo'yicha tushuncha, ikki xonali sonlar ikki raqamdan, birlik va o'nlikdan iboratligini, bitta 1 o'nlik esa o'nta birlikdan iboratligini o'rgatish.
3. 46 sonidagi ikkita raqam sonni bildirishini tushuntirish.

4. 
   Raqamlar xonasini bilganlikka asoslangan holda qo'shish va ayirish ko'nikmalarini shakllantirish.
   
5. 
   Ikki xonali sonlarni bilganlikka asoslanib yangi o'lchov bir­liklari uzo`nlik (dm, m) haqida tushuncha berish.
   

6. 
   100 ichida sonlarni raqamlashni o'rgatishda predmetlarni bittalab va guruhlab sanashga o'rgatish.
   
7. 
   100 ichida sonlarni o'qish va yozishga o'rgatish xona birliklari bilan tanishtirish.
   

Raqamlashni o'rgatish ikki bosqichga ajratiladi:
11-20 sonlarni raqamlash va 21-100 sonlarni raqamlash.
10 dan katta sonlarni yozma raqamlash sanoqda birliklarni o'nli guruhlashga va raqamlarning o'rin qiymatlari tamoyilini qo'llanishga asoslangan: o'ngdan chapga qarab sanalganda birliklar birinchi o'ringa, o'nliklar ikkinchi o'ringa yoziladi. 20 ichida sonlarni raqam- lashga doir bilim va malakalarni mustahkamlash bo'yicha ish davomida o'quvchilar bir xonali son va ikki xonali son atamalari («Bir xonali son» va «Ikki xonali son» atamalarini o'quvchilar o'zlashtirishlari, ularni tushunishini va o'z nutqlarida ulardan foydalana olishni o'rganishlari kerak) bilan tanishadilar.O'quvchilarga quyidagi ko'rinishdagi topshiriqlarni berish yo'li bilan bu atamalardan tez-tez foydalanish kerak:

1. 
   Quyidagi sonlar qatoridan bir xonali va ikki xonali sonlarni alohida-alohida ajratib yozing: 1, 11, 7,9, 12, 14, 10, 13, 15, 6, 19
   
2. 
   6 ta bir xonali ixtiyoriy son yozing va har birini 10 ta ortiring. Ularni o'qing?.
   
3. 
   1 va 2 raqamlari yordamida avval bir xonali, so'ngra ikki xonali sonlarni yozing.
   
4. 
   Faqat 2 raqamidan foydalanib bir xonali va ikki xonali son yozing.
   

Bu topshiriqni bajarishda o'quvchilarning e'tiborini 22 sonini yozish uchun bitta 2 raqamining o'zidan ikki marta foydalanilgan, bu son bir xil ikkita belgi yordamida yozilganligiga qaratish kerak.
O'quvchilarni 20 ichida, so'ngra 100 ichida sonlarni o'rganishda avval tayyorgarlik bosqichi olib borilib, so'ngra og'zaki raqamlash va yozma raqamlash amalga oshiriladi.
20 ichida sonlarni raqamlashga doir bilim va malakalarni mustahkamlashga doir ish davomida o'quvchilar bir xonali son va ikki xonali son atamalari bilan tanishadilar.Masalan: 3, 8, 10, 12, 17, 20.
Raqamlash jarayonida 11-20 sonlarini hosil bo'lishi quyidagi di­daktik materiallar bilan mustahkamlanadi:

1. 
   Sonlar kassasidan 10 ta birlik oling va buni boshqacha qanday aytish mumkin? (bitta o'nlik)
   
2. 
   O'n ikki sonida nechta o'nlik va nechta birlik bor?
   
3. 
   Sanoq cho'plar yordamida 15 ta cho'pni ajrating, 10 ta cho'pni alohida o'nlik qilib bog'lang, bu nechta o'nlik va nechta bir­lik bo'lishini ayting.
   
4. 
   Uzo`nligi 13 katakta bo'lgan qatorni chizing, 10 ta katakni bo'yang. Nechta katak bo'yalgan?
   
5. 
   Bir o'nlik va beshta cho'p oling - hammasi qancha bo'ldi?
   
6. 
   Qanday son bir o'nlik va 9 birlikdan iborat?
   

100 ichida sonlarni raqamlashni o'rganishda o'qituvchining vazifasi bolalarni quyidagilarni o'rgatishdan iborat:

1. 
   Predmetlarni bittalab, o'ntalab, va yuztalab guruhlarga birlashtirib yozish.
   
2. 
   100 ichida sonlarni o'qish va yozishni hamda ularning natural qatorida kelish tartibini bilish.
   
3. 
   Sonlarni yuzliklardan, o'nliklardan va birliklardan hosil qila olish (ya'ni sonlarning o'nli tarkibini bilish)
   
4. 
   O'ngdan chapga hisoblaganda birliklar (xona birliklari) o'nliklar (2-xona) yuzliklar (3-xona) qaysi o'ringa yozilishini aniqlash.
   
5. 
   Sonni (ikki va uch xonali) xona qo'shiluvchilarining yig'indisi shaklida ifodalash va berilgan sonda istalgan xona birligining umumiy sonini topish.
   
   1.