14-amaliy mashg’ulot. Gastrulyatsiya usullari va ularni organizm taraqqiyoti darajasiga bog’liqligi

3. Qatlamlanish - delyaminasiya. Bunda blastula devoridagi blastomeriar ikki qavatga ajraladi. Tashqarida qolganlaridan ektoderma, ichkaridagilaridan esa entoderma qavatlari hosil bo’ladi. Bunday delyaminasiya birlamchi delyaminasiya deb ataladi va meduzalarda uchraydi. Gastrulyasiyaning yuqorida aytilgan usullari blastomerlarning blastosel bo’shlig’iga chiqishi bilan hosil bo’ladi.
Agar blastosel bo’shlig’i blastomerlar bilan to’lgan bo’lsa, unda gastrulyasiya quyidagi yo’llar bilan boradi:
1. Ikkilamchi delyaminasiya. Bu morula va sterroblastuladan keyin sodir bo’ladi. Bunda ham blastuladan blastomerlar ajraladi. Lekin blastosel bo’shlig’i yo’qligi tufayli blastomerlar tashqariga ajaraladi. Tashqi tomonga ajralgan blastomerlardan ektoderma, ichkarida qolganlaridan esa entoderma qavatlar paydo bo’ladi.
2. O’sib qoplash - epiboliya. Bu sterroblastuladan keyin kuzatiladi. Mayda animal blastomerlar juda tez bo’linadi, sariqlik bilan to’la bo’lgan vegetativ blastomerlarni o’sib qoplaydi. Dastlabki blastomerlar ektodermani, keyingilari esa entodermani hosil qiladi.
3.Gastrulyasiyaning aralash tipi. Ba'zi hayvonlar embrion taraqqiyotida gastrulyasiyaning invaginasiya, epiboliya va boshqa tiplarining ayrim xususiyatlari uchraydi. Bu hodisa amfibiyalar embrion taraqqiyoti davrida kuzatiladi vagastrulyasiyaning aralash tipi deyiladi.
Gastrulyasiyaning yuqorida bayon etilgan tiplari alohida-alohida holatda kamdan-kam uchraydi. Butiplar bir vaqta ingo'ziaitta embrionda kuzatilishi mumkin. Demak, ular bir-birini to’ldirib turadi.
Gastrulyasiyaning oxiriga borib blastosel bo’shlig’i o’rnida gastrosel bo’shhg’i hosil bo’ladi. Blastopor esa kichkina teshikka aylanadi. U og’izga, anal teshigiga (birlamchi yoki ikkilamchi og’izlilarda) yoki har ikkalasiga (bulutlar va kovakichlilarda) aylanishi mumkin.
Mezodermaning hosil boiishi
Gastrulyasiya jarayonida embrionning uchinchi qavati yoki mezoderma ham hosil qiladi (mesos - o’rta). Umuman, ko’p hujayrah hayvonlar embrion varag’ining soniga qarab, ikki guruhga bo’linadi:
1. Ikki qavatli hayvonlar, bularga bulutlar, kovakichlilar, taroqlilar kiradi.
2. Uch qavatli hayvonlar, bularga yassi, yumaloq chuvalchanglar va ulardan keyingi hamma tip vakillari kiradi.
Yuksak tuzilgan ba'zi hayvonlarda mezoderma boshqa qavatlar bilan bir vaqtda hosil bo’ladi. Ba'zilarida esa ekto va entodermadan keyin hosil bo’ladi. Shuning uchun ham oldin paydo bo’ladigan ektoderma va entoderma embrionning birlamchi varaqlari deb ataladi. Keyinroq hosil bo’ladigan mezoderma esa embrionning ikkilamchi varag’i deb ataladi.