14- mavzu Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lish 2-ma’ruza Reja

Erikson islilarida tadqiqot metodlari 
Qator nashrlarda la‟kidlanguni kabi E.Eriksonning ishlari psixikani tadqiq 
elishning yangi yo‟li o‟zida tarixga psixologik tahlilni qo‟llashni aks ettiruvchi 
psixologik-tarixiy usuldan darak beradi. E.Erikson bu usul yordamida Martin 
Lyuter, Maxatma Gandi, Bernard Shou, Tomas Djefferson va boshqa buyuk 
odamlaming larjimai holini, shuningdek, zamondoshlari kattalar va bolalaming 
hayotiy tarixini tahlil qildi. Psixologik-tarixiy usul shaxs psixologiyasiga 
bo‟lganiday inson yashaydigan jamiyat xarakteriga ham barobar e‟tibomi talab 
qiladi. E.Eriksonning asosiy vazifasi aniq madaniy muhitni inobatga olgan holda 
shaxs rivojlanishining psixologik-tarixiy nazariyasini ishlab chiqishdan iborat 
bo‟ldi. E.Erikson klinik xarakterdagi tadqiqotlardan tashqari ikkita hind qabilasida 
bolalar tarbiyasini dala etnografik tadqiqotini o‟tkazdi va ulami AQSH ning 
shaharda yashovchi oilalardagi bola tarbiyasi bilan solishtirdi. Eslatib o‟tilganidek, 
u har bir madaniyatda har bir ona yagona to‟g‟ri deb idrok etadigan onalikning 
o‟ziga xos uslubi mavjudligini aniqladi. 
Biroq E.Erikson ta‟kidlaganidek, onalik uslubi bola mansub bo‟lgan ijtimoiy 
guruh - uning qabilasi, sinf yoki tabaqasi kelajakda undan aynan nimani kutishi 
bilan belgilanadi. E.Erikson fikriga ko‟ra, rivojlanishning har bir bosqichi o‟zining, 
ushbu jamiyatga xos bo‟lgan, shaxs oqlashi yoki oqlamasligi mumkin bo‟lgan va 
shunda u yoxud jamiyatga qo‟shiladi, yoxud jamiyat tomonidan inkor etiladigan 
kutilmalarga javob beradi. E.Eriksonning bu mulohazalari uning konsepsiyasini 
ikkita birmuncha muhim tushunchalari asosiga joylashdi - “guruhli o‟xshashlik” va 
“egoo‟xshashlik”. Guruhli o‟xshashlik bolani hayotining birinchi yilidayoq 
tarbiyalash uni mazkur ijtimoiy guruhga kiritish, ushbu guruhga xos bo‟lgan 
dunyoqarashni ishlab chiqishga yo‟naltirilishi sharofati bilan shakllanadi. 
Egoo‟xshashlik guruhli o‟xshashlik bilan parallel tarzda shakllanadi va sub‟ektda 
inson o‟sishi va rivojlanishi jarayonida sodir bo‟ladigan o‟zgarishlarga qaramay 
barqarorlik va o‟z “Meni”ning uzluksizligi tuyg‟usini buyond etadi. 
Ego o‟xshashlikning yoki boshqacha aytganda, shaxs bir butunligining 
shakllanishi insonning butun hayoti davomida davom etadi va qator bosqichlami 
o‟taydi, shu bilan birgalikda, Z.Freyd bosqichlari E.Erikson tomonidan inkor 
etilmaydi, balki murakkablashtiriladi va go‟yoki yangi tarixiy vaqt nuqtai 

---

nazaridan qaytadan anglaniladi. Freyddan farqli ravishda egopsixologiyada asosiy 
e‟tibor hayotiy muammolami hal qilishni anglash bilan bog‟liq bo‟lgan normal 
sog‟lom shaxsning rivojlanishiga qaratiladi. Eriksonning shaxs rivojlanishi 
nazariyasi psixoijtimoiy deb ataladi, chunki uning markazida shaxsning ijtimoiy 
muhit bilan o‟zaro ta‟sirda rivojlanishi yotadi. 
Erikson an‟anaviy psixonalitiklar foydalangan muammoli bolalar bilan ishlashda 
aniq vaziyatni mazmunli tahlil qilish metodidan tashqari sog‟lom bolalami 
longityud tadqiq etgan. U shuningdek, etnografik (krosmadaniyat) metodidan ham 
foydalangan: amerikalik indeyslar qabilalarida tarbiyalangan bolalar bilan 
zamonaviy texnologik Amerika jamiyatida tarbiya xususiyatlarini o‟rgangan. Bu 
unga shaxsning shakllanishida turli madaniyatlaming ta‟sirini o‟rganish imkonini 
bergan. SHuningdek u demokratik jamiyatda shaxs o‟z potensial ikoniyatlarini 
to‟liq namoyon etadigan sharoit va ijtimoiy rollar qat‟iy nazoratga olingan 
sharoitlarda individning identiklik yutuqlarini tahlil qilgan. Eriksonning Martin 
Lyuter yoki Maxatma Gandi kabi mashhur shaxslar hayotini o‟rgnaishga 
bag‟ishlagan tadqiqotlari ham qiziqish uyg‟otadi. Bunda Erikson inson hayotining 
asosiy mavzularini tarixiy voqea va hodisalar bilan bog‟lashga harakat qilgan 
hamda psixotarixiy metoddan foydalangan. Erikson inson hayoti jarayonida uch 
muhim jihat (somatik, shaxsiy va ijtimoiyjlaming o‟zaro bog‟liqligini va birligini, 
faqatgina tahlil va o‟rganishning qulayligi uchxmgina ajratilishini ko‟rsatib o‟tgan. 
Inson hamma davrlarda ham organizm, jamiyat a‟zosi va Ego (Men, shaxs) 
bo‟lgan. 
Erikson tomonidan shakllantirilgan Egoning rivojlanish nazariyasi individning 
butun hayot yo‟lini qamrab oladi, uni ba‟zan shaxs hayot yo‟li konsepsiyasi deb 
atashadi.