13-variant “Badoyiu-l-lug‘at”

13-variant
1. “Badoyiu-l-lug‘at”
Alisher Navoiy asarlari bo‘yicha tuzilgan birinchi lug‘atdir. Uni taxminan 1500-yili Husayn Boyqaro farmoniga ko‘ra Tole Imoniy Hiraviy tuzgan. Navoiy “Majolisu-n-nafois”ning birinchi majlisida Tole Imoniy Hiraviyni o‘ziga zamondosh, to‘g‘rirog‘i, u yosh ekanligi chog‘ida yashab o‘tgan shoirlar qatorida tilga olgan edi; uni Mavlono Toleiy degan. Tazkirada hatto uning bir forsiy baytidan misol ham keltiradi. Tole Imoniyning yoshi Navoiydan bir oz ulug‘ bo‘lgani uchun uni shu turkumga kiritgan ko‘rinadi (qarang: Sherbak 1962,53). “Badoyiu-l-lug‘at”ning hijriy 1117 (melodiy 1705-1706)-yili ko‘chi-rilgan qo‘lyozmasi Sankt-Peterburgdagi M.Y. Saltikov-Shedrin nomidagi davlat kutubxonasida saqlanmoqda (Xanikov kolleksiyasi, 35-sonli qo‘lyozma). Asarni A.K. Borovkov faksimili bilan birga chop ettirgan (sarang: Borovkov 1961).
Lug‘atda Navoiy asarlarida qo‘llangan 854 ta asosan kelib chiqishi turkiy, oz sonli arabcha so‘zlar fors tilida izohlangan (qarang: Hasanov 1989 (1), 4-16). Har bir so‘zning tovush tuzilishi, uning ma’nosi, grammatik xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi. Lug‘atda so‘zlarning ma’nosini ochiqlash maqsadida Navoiyning “Xamsa”, “Lisonu-t-tayr” dostonlari, “Mahbubu-l- qulub”, “Majolisu-n-nafois” asarlari, “Xazoyinu-l-maoniy” devonidan misollar keltiriladi. Misollar keltirilganda, ayniqsa, she’riy baytlarning mazmuni forschada izohlanadi. Lug‘atda Lutfiy, Husayn Boyqaro she’rlaridan, Mir Haydarning “Maxzanu-l-asror” asarlaridan ham misollar berilgan. Suhayliy va Azraqiydan esa bittadan misol berilgan
Lug‘atda so‘zlar birinchi harfi bo‘yicha arab alifbosi tartibida keladi. Har bir harf bilan boshlangan so‘zlar birgalikda ‘a’ deb ataladi. Turkiy so‘zlar ichida arab tiliga xos ayrim tovushlar bilan boshlanuvchi so‘zlarning uchramasligi sababli boblarning soni ham ozroq –