13-sabaq. Irkilis belgileri

Soraw belgisi (?)
Soraw gápler mazmunı boyınsha sorawlı máni bildiredi hám sol mánige baylanıslı gáptiń sońında soraw belgisi qoyıladı. Soraw gápler qanday da bir nárseniń, waqıyanıń, is-hárekettiń hal jaǵdayın sorap biliw maqsetinde qollanıladı.
Soraw gáplerdegi irkilis belgileri de ulıwma punktuaciyanıń qoyılıw principlerine tiykarlanadı. Soraw belgisi, tiykarınan, gáptiń mánisine, dúzilisi hám intonaciyasına baylanıslı qoyıladı. Soraw gáptiń aqırında intonaciya kóteriledi. Olar tómendegi jaǵdaylarda qollanıladı:
1. Anıq juwap talap etetuǵın soraw gáplerden keyin soraw belgisi qoyıladı. Bunday soraw gáplerde tıńlawshı qatnasadı hám juwap kútiledi: - Amanbısań qutlı dalam? – Shúkir Tolǵanay. Sen keldiń be? Bul saparı da aqlıǵıńdı ertip kelmediń be? Tolǵanay? – Kórip tursań ǵoy. Qara basım keldim. (Sh.Aytmatov). Ne jumıs penen keldiń? Qashan júreyin dep atırsań? Dostım qaysı kolxozdan bolasız? (Ó.Ayjanov).
2. Soraw belgisi anıq juwap etpeytuǵın ritorikalıq mánidegi soraw gáplerge qoyıladı. Bunday soraw gáplerde tıńlawshı qatnaspaydı. Sóylewshi ózine ózi soraw beredi hám onıń juwaplıq mánisi de sol gáptiń mazmunınan ańlasılıp turadı. Bunday gápler ob`ektiv soraw mánisinde emes, sub`ektivlik soraw mánisinde keledi: Al, endi basqalarǵa, bul dúńyada jasap atırǵan atı-jóni námálim adamlarǵa ne desem eken? Meniń olarǵa da aytatuǵın gápim bar. Biraq, aytqan menen men hámme adamlardıń kewlinen shıǵa alaman ba? (Sh.Aytmatov).
Úndew belgisi ( ! )
Úndew belgisi ulıwma qollanılıwı boyınsha úndew gáplerdiń keynine qoyıladı. Úndew gápler tekst ishinde basqa gáplerge qaraǵanda óziniń mazmunı jaǵınan sóylewshiniń hár túrli emocional`lıq tuyǵı-sezimlerin bildirip keledi. Intonaciyalıq jaqtan da kóterińki dawıs penen aytıladı. Mısalı: – Keldi! Dúkán mashina keldi! - dep júregi sháwkildep birden qattı baqırıp jiberdi. (Sh.Aytmatov, «Aq paroxod»). Bul mısaldaǵı dıqqat etilgen gápler jay intonaciya menen aytqanda úndew gáp mánisinde emes, jay xabarlaw mánisin bildiredi. Al tekst ishinde oǵan sóylewshi tárepinen dıqqat awdarılıp, kúshli emociya menen aytıladı hám intonaciyalıq jaqtan da (tekst ishinde) basqa sóz hám gáplerge qaraǵanda kúshli dawıs tolqınına ie boladı.