13-sabaq. Irkilis belgileri

13-sabaq. Irkilis belgileri

Irkilis belgileriniń qoyılıw orınları hár túrli. Olardıń geyparaları gáptiń aqırında qoyılatuǵın bolsa, geyparaları gáp ishinde, al geyparaları gáptiń basında, ortasında qollanılıp keledi. Usı sıyaqlı qoyılıw orınlarınıń ózgesheligine qaray, irkilis belgilerin tómendegi toparlarǵa bóliw múmkin: 1) gáptiń sońında qoyılatuǵın irkilis belgileri (noqat, kóp noqat, soraw belgisi, úndew belgisi): 2) jay gáplerde qoyılatuǵın irkilis belgileri; 3) qospa gáplerde qoyılatuǵın irkilis belgileri.

Gáptiń sońında qoyılatuǵın irkilis belgileri

Belgili bir tekst ishinde pikirdiń tolıq yamasa sheklengen dárejede tamamlanǵanın bildiretuǵın irkilis belgileri retinde noqat, soraw belgisi hám kóp noqat qollanıladı. Bular bóliwshi irkilis belgileriniń xızmetin atqaradı. Bul irkilis belgileriniń qoyılıwı, tiykarınan, gáptiń qurılısı, máni hám intonaciyaǵa tiykarlanadı. Gáp tekst ishinde qurılısı hám mánisi jaǵınan bir náwie tamamlanǵan oydı bildirip, sol oy-pikirdiń belgili bir túsinikke ie bolǵanlıǵın hám pikirdiń tolıq uǵınılıwın támiynleydi. Bunday gáptiń sońında keletuǵın irkilis belgileriniń tekst ishindegi intonaciyası tamamlanǵan, yaǵnıy gáplik intonaciyanı bildiredi. Mısalı: Qorazlar qıshqırısıp atır. Qızıq! Dáslep bir juwan dawıslı, soń dawısı jińishkeregi, soń onnan da jińishkeregi ... misli bir orkestrdegi qosıqshılarday tártip penen shaqırısıp atır... Bálkim, Jumabaydı oyatqan qorazlardıń usı tańǵı shaqırǵanıdur?! yamasa ol oyanǵannan keyin shaqıra basladı ma eken?... Biraq onı Jumabay anıq ayıra almadı. (A.Sadıqov).
Gáptiń sońında qoyılatuǵın irkilis belgileriniń jazıwda keń qollanılatuǵınlarınıń biri - noqat. Noqat tekst ishindegi xabar mánisindegi gáplerdi basqalarınan bólip kórsetiw menen birge, qospa oy-pikirdi bildiretuǵın bir neshe gáplerdi de baylanıstırıp, bir pútin sintaksislik birlikke - tekst sintaksisine biriktiredi.
Noqat ( . )
Noqat – bóliwshi irkilis belgisi. Ol tekstegi óz aldına qollanılǵan xabar hám buyrıq mánisindegi gáplerdiń keynine qoyıladı. Noqat arqalı bólingen gáplerdiń intonaciyası gáptiń aqırına kelip páseń aytıladı da, gáptiń tıyanaqlanıp, tamamlanǵanın bildiredi. Bul orında gáptiń tamamlanıwı degende belgili bir oy-pikirdiń tolıq tamamlanǵanı ańlasılmaydı. Sóylew aǵımındaǵı pikirdiń intonaciyalıq pútinlikke ie bolǵan eń kishi bólshegi retinde uǵınıladı.
Xabar mánisinde kelgen bir pútin qospa gápten keyin noqat qoyıladı: Ishine mator ornatılǵan kemeniń artında bir adam dizerlep otır, ol ara-tura otırǵan ornınan ushıp turıp, tum-tusına asıqpay kóz saladı. Jurttıń bári sonıń bergi aldındaǵı shabıra súyriktiń kenarına aw-nárestesin salǵan qusaydı, óytkeni uzın shubay tartılǵan bir izdiń ornı jatır. (Ó.Ayjanov).