13-mavzu. Xususiy mulk huquqi

 
2. Xususiy mulk huquqi subektlari 
Yuqorida aytganimizdek, xususiy mulk huquqi fuqarolar va nodavlat yuridik shaxslar mulki 
ko’rinishida uchraydi. Fuqaro mulki xususiy mulkning o’ziga xos ko’rinishi bo’lib, mulkning boshqa 
turlari nisbatan quyidagi afzalliklarga ega: 
1. Mulkdor har doim konkret shaxs bo’ladi; 
2. Mulkdor mulkka nisbatan eng yaqin bo’ladi va shu sababli ham unga tasir qilishda qator 
ustunliklarga ega; 
3. Binobarin, bunday mol-mulk tashmachilik, o’g’rilik, xo’jasiz-likning qurboni bo’lish 
ehtimolidan uzoqdir. 
Boshqacha aytganda, xususiy mulkning bu turini fuqarolarga yakka tartibda tegishli bo’lgan 
mol-mulk manosida tushunish mum-kin. Bu mulkning eng asosiy belgilari mol-mulkka nisbatan mulk-
dor yakka shaxs, yani fuqaro ekanligi va u mol-mulkka nisbatan o’z huquqlarini xususiy tarzda amalga 
oshirishga haqli ekanligidir. Xususiy tarzda amalga oshirish deyilganda, mulk sohibi bo’lgan 
shaxsning boshqa har qanday shaxslardan ruxsat olmay, o’z xohishiga ko’ra mulkiy huquqlarni etirof 
etish yollanma mehnatni qo’llash asosida foyda olish maqsadini ko’zlab ishlab chiqarish vositalari-ga, 
korxonalarga egalik qilish imkoniyatlariga yo’l ochdi. Ayni vaqtda xususiy mulk huquqini 
fuqarolarning o’ziga yakka tartibda tegishli mol-mulkka nisbatan erki va irodasini amalga oshirishda 
mutlaq xohishni ro’yobga chiqarish manosida tushunmaslik lozim. Xususiy mulk egasi o’z huquqlarini 
amalga oshirishda atrof-muhitga zarar etkazmasligi va boshqa shaxslarning manfaatlarini buzmasligi 
lozim. Yuqorida takidlanganidek, barcha mulk turlari ichida faqat fuqarolar mulkida mulkdor o’z 
mulkiga eng yaqin turadi. Qachonki mulkdor aniq va muayyan bo’lsa, o’z mol-mulkiga bevosita tez va 
oson tasir ko’rsatishga, nazorat qilishga imkon tug’iladi, bunday mol-mulk esa xo’jasiz qolmaydi. 
Aksincha, mulkdorning doimiy nazorati, boshqaruvi, g’amxo’rligi ostida ko’payib, rivojlanib boradi. 
Fuqarolar mulki sifatidagi bunday xususiy mulk bozor munosabatlari tizimida tadbirkorlik 
faoliyatining moddiy negizi mo’l-ko’lchilik va farovonlik manbai sifatida o’ziga xos mavqega ega 
bo’ladi. Shu bilan birga mulkdorning o’z mulkiga yaqin turishi, bozor iqtisodiyoti sharoitida o’zgarib 
turuvchi talab va taklifga tez moslashish imkonini beradi. 

88
Fuqarolarga qarashli mol-mulk oila mulki ko’rinishida ham bo’lishi mumkin. Oila-kishilarni bir-

birlari bilan qon-qarin-doshlik yoki nikoh asosida birgalikda yashab, umumiy xo’jalik yuri-tuvchi 
uyushmasidir. Oilaviy mulkning tarkibiga quyidagilar kira-di: 
-er-xotinning birgalikdagi mulki; 
-oila azolarining har biriga shaxsan tegishli bo’lgan mulk, shu jumladan nikohgacha bo’lgan 
mulk ham; 
-oilaviy umumiy mulk-oila mulki oila azolarining umumiy kelishuvi asosida boshqariladi. 
Umumiy qoidaga ko’ra oila yuridik shaxs emas, biroq oila zamirida dehqon xo’jaligi tashkil etilsa, u 
yuridik shaxs huquqidan foydalanadi. Biroq, bu erda oila bilan dehqon xo’jaligini aslo aralashtirib 
yubormaslik kerak. 
Xususiy mulk huquqining ikkinchi ko’rinishi-nodavlat yuridik shaxslarning mulk huquqidir. 
Nodavlat, yani davlatga qarashli bo’lmagan yuridik shaxslar mulkining iqtisodiy mazmuni 
tashkiliy jihatdan uyushgan kishilar guruhiga moddiy nematlarning tegishli ekanligida ifodalanadi. 
Bazi iqtisodiy adabiyotlarda yuridik shaxslar mulki shu jamoa azosi hisoblangan shaxslarning umumiy 
hissali mulki deb ko’rsatiladi. Bu-noto’g’ri. Mazkur mulkning subekti faqat yuridik shaxs hisoblanadi. 
Yuridik shaxslar mulkida umumiy mulkdagi kabi ko’p subektlilik emas, balki bir subektlilik 
mavjud. Yuridik shaxslar mulkining quyidagi turlari mavjud: a) mahalla mulki; b) kooperativ mulk; v) 
jamoa korxonalarining mulki; g) ijara korxonasining mulki; d) xo’jalik shirkati va jamiyati mulki; e) 
xo’jalik uyushmalari va birlashmalarining mulki; z) diniy tashkilotlarning mulki.