13-mavzu: sheva, lahja va tillar taraqqiyotining hududiy, ijtimoiy munosabatlari reja

Dialektlarning areal-ijtimoiy munosabatlari
Dialektlarni areal lingvistik o‘rganish til tarixi uchun ham, xalq tarixi uchun ham qimmatli material beradi. Adabiy tilda yo‘q bo‘lib ketgan yoki o‘zgarib ketgan ba’zi bir fonetik, leksik, grammatik formalarning dastlabki ko‘rinishlari (tabishg‘an, yag‘mur, teva kabilar) hozirgi mahalliy dialektlarda hamon saqlanib kelmoqda. Shuning uchun qadimgi o‘zbek yozma yodgorliklarining ayrim tomonlari biz uchun noaniq bo‘lsa, hozirgi dialektlarning xususiyatlarini lingvogeografik usul bilan o‘rganish orqali ularni aniqlab olishimiz mumkin.
Demak, dialekt faktlari yozma yodgorliklar bilan birlikda til tarixining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi.
Shuni qayd etish kerakki, dialekt manbalari yozma yodgorliklarsiz ham o‘rganilaveradi, lekin yozma yodgorliklarni tarixiy-dialektal nuqtayi nazaridan dialektlarsiz o‘rganib bo‘lmaydi. Ba’zi olimlar (masalan, akad. A.I.Sobolevskiy) yozma yodgorliklarga katta ahamiyat bergan bo‘lsa, ayrim olimlar (akad.A.A.Shaxmatov) jonli shevalar faktlariga yuqori baho bergan. Yozma yodgorliklar o‘tgan davrniig tovush sistemasini aniqlashda har vaqt ham ishonchli material bo‘lavermaydi. Tarixiy grammatika uchun eng ishonchli va eng asosiy material olinadigan bosh manba – hozirgi jonli shevalardir, – degan edi A.A.Shaxmatov. Bu olimlar ikkala manbaning ham til tarixi uchun yirik ahamiyatga molik ekanligini inkor etmaydilar.
Tarixiy fonetika uchun hozirgi dialektlardagi fonemalar tizimi katta ahamiyatga ega bo‘lsa, tarixiy morfologiya uchun yozma yodgorliklar muhim rol o‘ynaydi.
Yozma yodgorliklarning ba’zi janrlarigina (ko‘chirma gap, solnomalar, dialoglar) o‘z davri og‘zaki tilini to‘la aks ettirgan bo‘ladi. Ko‘pgina sintaktik konstruksiyalar qadimiy davr og‘zaki tili xususiyatini puxta qamrab ololmaydi, shu sababdan ham bu sohada hozirgi shevalar materiallariga suyanishga to‘g‘ri keladi.
Tarixiy leksika uchun yozma yodgorliklar tilining roli benihoyat kattadir. Shunday qilib, til tarixining ba’zi tomonlarini yoritish uchun yozma yodgorliklar asosiy manba hisoblansa, ayrim tomonlarini’o‘rganish uchun dialektologiya asosiy manbadir. Til tarixi uchun dialektlarning ahamiyati yana shundaki, ular adabiy tildan farqli o‘laroq, o‘zidagi arxaizmlar va qadimiy so‘z formalaridan tashqari, ko‘pgina yangi so‘z va formalarga egadirki, bu yangi so‘z va formalar tarixiy grammatika uchun qimmatli material bo‘lib hisoblanadi.