13-mavzu. Mukammal bo’lmagan raqobat bozori ta’limotlari

J. Robinson baholar belgilanishining mexanizmini aniqlash. Bahoning miqdori, sotuvchi o’rnatgan shu bahoda xaridorning mahsulotni sotib olish va monopol foyda tabiati o’rnatiladi. Ammo Robinson xonimning mantiqiy fikrlashi Chemberlinnikidan farq qiladi. Robinson fikricha nomukammal raqobat tufayli, avvalo raqobatli xo’jalik tizimi normal muvozanat holatining butunlay buzulishi va yo’nalishi, xatto yollanma mehnatning «ekspluatasiya» sidir. Chemberlin esa bu masalani bozorning tabiiy muvozanati bilan chambarchas bog’liqdir deb qaragan. J.Robinson

Robinson monopoliyaga salbiy munosabat bildirib, uni bozor sharoitdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni izdan chiqaruvchi omil sifatida qaraydi.

Asardagi asosiy g’oyalar quyidagilardan iborat.

Tadbirkorlar nomukammal raqobat sharoitiga nisbatan mukammal (sof) raqobat sharoitda ishlab chiqarishni monpollashtirishdan kamroq manfaatdor bo’ladilar. Chunki nomukammal raqobat sharoitida ayrim firmalar optimal ko’rsatgichlarga erisha olmaydilar, samarasiz (kam samara bilan) faoliyat ko’rsatadilar, shu sababli monopolist mahsulot chiqarishni cheklash bilan o’z mahsuloti narxini oshirish imkoniyatigagina ega bo’lmasdan, balki sohadagi ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirish yo’li bilan ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishi mumkin.

Monopoliya ishlab chiqarish mahsulotining xuddi shunga o’xshash boshqa maxsulotdan sezilarli ajralib turishini talab etadi yoki boshqacha aytganda, differensiasiya ro’y beradi; boshqa qo’shimcha sharoit ham zarur unga ko’ra firma -monopolist optimal hajmdan ortiqroq bo’lgan ko’rsatgichlar bilan xarakterlanishi kerak.

Nomukammal raqobatli monopolistik bozorda aniqlashni talab yetuvchi bir qancha sharoitlar yuzaga keladi. Agar bozor bir-biri bilan raqobat qiluvchi cheksiz ko’p xaridolardan emas, balki ayrim yakkayu-yagona xaridorlar birlashmasidan iborat bo’lgan holatda sotib olinadigan mahsulot qancha bo’lishi mumkindir. Bu sharoit talab konsentrasiyasi bo’lib bozorda ko’p sonli mayda sotuvchilar va yakkayu-yagona xaridor faoliyat ko’rsatadi. Bu xolatni monopsoniya, ya’ni xaridor monopoliyasi deyiladi.

Yuqorida barcha g’oyalar jamlanib, real hayotda nomukammal raqobat sharoitida ishlab chiqarish omillari ekspluatasiyasi tendensiyasi paydo bo’lishiga yordam beradi.bu xolat avval o’zaro raqobatlashgan kupgina firmalarni yutib yurovuchi yirik birlashmanig paydo bo’lishi bilan yanada kuchayadi. Boshqaruv birligi hajmi (ko’rsatkichi) ning yiriklashuvi(yakka boshqaruv) boylikni taqsimlashdagi adolasizlikni yanada kuchayishini zaruriy ravishda keltirib chiqaradi. Bu ancha inqilobiy g’oya bo’lib, Chemberlinning monopoliya istiqboli to’g’risidagi optimistik fikricha qarshidir.

Ishlab chiqarishning monopolizasiyasi muammosi bilan «samaradorlik yoki adolat» degan dilemmani (ya’ni unisi yoki bunisi) yechish zarurati ilgari suriladi.

Monopolizasiyaga u ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi, deb ustunvorlik berish yetarli emas, ya’ni adolat masalasi ham qo’yilishi kerak.

Iqtisodiyot tarixida «samaradorlik» va «adolat» ni qandaydir yo’l bilan ajratishga intilish katta xomxayollikdir.

Robinson o’zining tadqiqotlari natijasida hayotiy chora-tadbirlarni ham ishlab chiqsa bo’lar edi masalan, nomukammal raqobat tufayli aniqlangan qarama-qarshiliklarni bartaraf etish uchun davlatning iqtisodiyotga aralashuvi nimalardan iborat bo’lmog’i kerak edi.

Bunday savolga javobni uch yil o’tgach boshqa qyembrij maktabi vakili J.M.Keyns berdi.