13-mavzu. Milliy iqtisodiyot va makroiqtisodiy ko’rsatkichlar

Iste’mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro bog’liqligi.

Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya’ni milliy daromad iste’mol va iqtisodiy jamg’arish maqsadlarida ishlatiladi. Iste’mol keng ma’noda jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni, uni iste’mol qilishini bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste’mol farqlanadi. Hozirgi kunda mamlakatning xalqaro bozorlarda erkin tovar ayirboshlashi ham xalqaro baholarda, jahon andozalariga moslashib bormoqda. Ta’minotning makroko’lamdagi holati iste’mol funktsiyasini o’rganish taqozo etadi. Chunki, iste’mol funktsiyasi mohiyatini bilish iste’mol bozorini boshqarishda asos bo’ladi. Iste’mol bozorida xaridorlar faqat fuqarolardan iborat bo’lmaydi. Xaridorlar tarkibiga aholiga bepul xizmat ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlar ham kiradi.

Unumli iste’mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste’mol qilinishini, ya’ni ulardan foydalanish jarayonini anglatadi.
Shaxsiy iste’mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro’y berib, bunda iste’mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi yoki ular to’liq iste’mol qilinadi. Iste’mol bozorida har xil xizmatlar sotiladi. Iste’mol bozorining hajmi unda sotilayotgan tovarlarning yalpi summasi bilan belgilanadi. Iste’mol tovarlari esa qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin narxlarda sotiladi.
Iste’mol jarayonida turli xil moddiy va ma’naviy ne’matlardan foydalaniladi. Iste’mol qilinadigan ne’mat turiga bog’liq ravishda moddiy ne’matlarni va xizmatlarni iste’mol qilish ajratiladi.
Individual yoki jamoa bo’lib iste’mol qilish ham farqlanadi. Alohida oila yoki jamiyat a’zolarining ixtiyorida bo’lgan moddiy ne’matlarni iste’mol qilish individual iste’molga jamiyat a’zolarining guruhlari moddiy ne’mat va xizmatlardan foydalanishi jamoa bo’lib iste’mol qilishga kiradi.
Iste’mol fondi mablag’laridan butun iqtisodiyot doirasida band bo’lgan xodimlarning moddiy va madaniy ehtiyojlarini, shu jumladan boshqarish va mudofaa ehtiyojlarini qondirish uchun foydalaniladi. U butun aholining shaxsiy iste’molini, aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar va boshqarishdagi moddiy sarflarni o’z ichiga oladi.
Iste’mol fondining shaxsiy daromad shaklida xodimlar qo’liga kelib tushadigan qismi iste’molchilik sarflari maqsadida ishlatiladi.
Iste’molchilik sarflari – bu aholi joriy daromadlarining tirikchilik ne’matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi.
Jamg’arma – bu mamlakat yoki firmalar ixtiyoridagi turli majburiy to’lovlar chegirib tashlangandan keyin qolgan daromadning bir qismi. Jamg’arma iste’mol maqsadida ishlatilmaydigan daromaddir. Jamg’arma funktsiyasi daromadlar bilan jamg’arma xarajatlarning uzviy bog’liqligini ko’rsatadi. Uy xo’jaliklarida shaxsiy daromadlar miqdorida turli xil soliqlarni to’lagandan so’ng o’z ixtiyoridagi daromad qoladi. Buni biz milliy daromadning bir qismi ham deb ataymiz.
Uning hajmi uy xo’jaliklari daromadidan iste’molchilik sarflarini ayirib tashlash yo’li bilan aniqlanadi.
Iste’mol va jamg’arma darajasi, mlrd., so’m
(shartli ma’lumotlar)

Yillar	Daromad darajasi (D)	Iste’mol (I)	Jamg’arma (J)	Io’M	Jo’M	IqM	JqM
1990	1500	1300	200	0,87	0,13	-	-
1995	1800	1500	300	0,83	0,17	0,67	0,33
2000	2200	1700	500	0,77	0,23	0,50	0,50
	1	2	3 (1-2)	4 (2:1)	5(3:1)	6(2:1)	7 (3:1)

Jadval ma’lumotlaridan xulosa chiqarib aytish mumkinki, birinchidan, aholi daromadining asosiy qismi iste’molga sarflanadi, qolgan qismi jamg’armaga ajratiladi. Ikkinchidan, iste’mol ham, jamg’arish ham daromadlar darajasiga bevosita bog’liq bo’ladi.