13-mavzu. Maktabgacha tarbiya davri psixologiyasi

Mehnat faoliyatining bola ruxiyatiga ta'siri
Bog’cha yoshidagi bolalar xatti-xarakatlari motivlarining rivojla­nishida axloqiy motivlarning roli nixoyatda kattadir, Bolalar óz xat­ti-xarakatlarini anglaganlari sayin axloqiy motivlarining, ya'ni ijtimoiy axloqiy koidalarga rioya qilish motivlari kuchayib boradi. Bogcha yoshidagi bolalarda ana shunday motivlar bilan birga o’z-o’zini anglash, o’zining xatti-xarakatlariga baho berish ham tarkib topa bosh­laydi, Masalan, "Uch ayiq", "Uycha", "Aka-uka bahodirlar" kabi xikoyalarni ifodali qilib óqib berish yoki instsenirovka qilish orqali bolalarda o’z-o’zini anglash va óz xatti-xarakatlariga baho berish tarbiyalab boriladi.


Irodaviy xarakatlarning bolalarda rivojlanishi.
Irodaviy xarakatlar ma'lum maqsad asosida amalga oshiriladigan, tula anglangan xarakat bulgani uchun bunday murakkab xarakatlar xali chaqaloq bolalarda bulmaydi. Chakaloq bolalardagi aktivlik asosan ixtiyorsiz, reflektor xarakatlardan iborat bo’ladi. Chaqalok bolalar o’zlarining bironta ham xarakatlarini idora qila olmaydilar.
Masalan, kichkina bola o’ziga yoqkan yoki uni qiziqtirgan biron narsani kupgan paytida juda kup betartib (qul-oyoklari, boshi bilan) xarakatlar qila boshlaydi. Lekin xarakatlarning birontasi ham ma'lum bir maqsadga karatilgan bulmaydi.
Bola uch-turt oylik bulgandagina, o’zining boshini tik xolatda ushlay oladigan bo’ladi. Ana shu davrdan boshlab bolaning ixtiyoriy xarakatlari rivojlana boshlaydi. Bola 5-6 oylik bulgach tanasining muvozanatini saqlab bemalol utipa oladilar, qullari bilan uz atrofidagi narsalarni ushlab kupadigan bo’ladi. Ana shu tariqa bolaning ixtiyoriy xarakatlari rivojlana borib, bola bir yoshga tulgach, uz xarakatlarini ixtiyoriy ravishda idora qilib yura boshlaydilar.
Ilk bolalik yoshidagi bolalarning irodaviy xarakatlarini rivojlantirishda nutkni egallash nixoyatda katta rol uynaydi. Bola nytqni egallab olgach, u kattalar bilan nutq orqali, munosabatga kirishadi, ularning topshiriklarini kuvonib bajaradi. Masalan, kichkina bolalar katta odamlarning "bu yoqqa kel", "mana bu erga utip", "qulingni ber" kabi topshiriqlariga bemalol tushunib sidqi dildan bajaradilar.
Yasli yoshida bolaning ixtiyoriy xarakatlari tez sur'at bilan rivojlana boshlaydi. U o’zini qiziktirgan narsalarni olib ushlab, uni aylantirib xar tomonlama timirekilab kupadi. Bola shu davrdan boshlab kattalarga taklid qilgan xolda ixtiyoriy irodaviy xarakatlarni bajara boshlaydi. Shuning uchun ham ularning irodaviy xarakatlarini tutri yulga solish, rivojlantirib borish kattalar zimmasiga yuklatiladi.
Irodaviy jarayonlar bilan bogliq bulgan asosiy ixtiyoriy xarakatlar bog’cha yoshidan boshlab yuzaga kela boshlaydi. Lekin kichik yoshdagi bog’cha bolalarida xali ixtiyorsiz xarakatlar ustunlik qiladi. 3 yoshli bolaning kupgina xarakatlari uning tafakkuriga emas, balki xissiyotiga tobe bo’ladi. Shuning uchun ham bu yoshdagi 6olalar xali biron bir ishga o’zlarini majbur etish uddasidan chiqa olmaydilar.
Bogcha yoshidagi bolalar irodaviy xarakatlarining rivojlanishida ular nytqining tobora usib borishi juda katta ahamiyatga ega. Tarbiyachilar va ota-onalar turli yoshdagi bolalarga ogzaki turda turli xil vazifalarni topshiradilar. Bolalar ayni chogdagi o’yinlarni yoki boshqa qilayotgan ishlarini quyib, kattalarning topshirgan vazifalarini bajarishlari kerak. Ana shunday topshiriqlar berish orqali bolalarda ixtiyoriy xarakatlarni ustirib borish mumkin. Lekin ogzaki topshiriklarni bog’cha yoshidagi hamma bolalar ham bir xilda bajaravermaydilar. Masalan, kichik yoshdagi bog’cha bolalari, ya'ni uch yoshli bolalar ogzaki berilgan topshiriqlarni xotiralarida uzoq vaqt saqlab turolmaydilar. U lar topshirikni tezda unutib kuyib, uning upniga o’zlari xoxlagan ish bilan shugullanadilar. Bunday xolat ularni tashvishlantirmaydi. Hytq asosan upta va katta guruh yoshidagi bolalar irodasini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo’ladi. Bu yoshda bolalar topshiriklarni ixtiyoriy ravishda bajarishda suz orqali tushuntirib berilgan usullarga rioya qilishga intiladilar.
Bogcha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy xarakatlar rivojlanishi bilan birga irodaviy jarayonlar ham kupina boshlaydi ( maqsad kuyish yul ­yurik hamda vositalarni belgilash, kapopra kelish va karorni ijro etish). Lekin kichik yoshdagi bolalarda bunday irodaviy jarayonlar xalianiq emas. Utkazilgan tekshirishlarning kupsatishicha, 3 yoshli bolalarning xarakatlari kuyilgan kat'iy bir maqsaddan kelib tarkib topa boshlaydi. Bunda kattalarning ularga upnak kupsatishlari juda katta ahamiyatga egadir.
Katta yoshdagi bog’cha bolalarida bog’chada utkaziladigai sistemali mashgulotlar davomida ayrim ta'lim ishlari, ya'ni o’qish tizimi jarayoni bilan boglik, bulgan malakalar tarkib topadi. Bola rasm chizish mashgulotlarida kalamni tyrpi ushlash malakasini orttiradi, sanok, va ona tili mashgulotlarida birdan ungacha sanash va boshqa malakalarga ega bula boradilar. Ana shunday malakalarni tarkib toptirishda mashkning roli kattadir. Ta'limiy mashgulotlarda tarbiyachi xar bir xarakatning qanday bajarilishini oldin o’zi kupsatishi va undan shunu bolalardan talab qilishi kerak. Mashk qilish orqali bolalarda juda elementar xisoblash, yozish va o’qish malakalari xosil qilinadi.
Umuman, malaka va odatlarning inson xayotidagi roli bagoyat katta. Buni biz maktabga bog’chadan va typpa-tugri uydan kelgan bolalarning taraqqiyot darajalari uptasidagi farkdan yakkol kurishimiz mumkin.