13-mavzu. 1917-1990 yillar mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi

Муаммоли савол: Мустамлака Туркистонда архив ишида қандай нуқсонлар мавжуд эди?

Turkiston o’lkasi dagi boshqa yirik muassasalarning arxivlari xaroba xolda edi. 1907 yilda Sirdaryo viloyatining arxivi joylashgan xona yaroqsiz va buzishga loyiq, deb topildi. Bu arxivdagi 2 mingdan ortiq hujjatlarning aksar qismi viloyat amaldorlari hamda hujjatlarni saralash va yo’qotish uchun tuzilgan maxsus “komissiya” tomonidan nobud qilinadi.

Qolgan viloyatlarda ham arxiv ishlari o’lda-jo’lda edi. Viloyat boshqarmalari mahkamalarida, garchi materiallar soni va salmog’i ancha bo’lsa-da, arxivlar uchun maxsus odamlar ajratilmagan edi. Fa-qat, 1881 yilda Kaufmanning “ojizona hisobot loyiha”sida viloyat boshqarmalari mahkamalarida jurnalist-arxivchi lavozimini ta’sis etish masalasida qo’yiladi.
Graf K. Palen 1908-1909 yillarda Turkiston o’lkasini taftish etib, o’z hisobotida uyezd idoralarida ham arxiv ishlari yomon ahvolda ekanligini qayd qiladi. Jumladan, Andijon uyezd boshqarmasida arxiv hujjatlari pastak, tomi loysuvoq, zax saroyda joylashtirilgan ekan. Bu binoning omonatligi bois 1902 yilning dekabrida sodir bo’lgan zilzila paytida tomi ag’anab tushib, hujjatlar loy va tuproqqa qorishib qoladiki, ularni yoqib yuborishdan boshqa chora qolmaydi.
Taftish bo’yicha hisobotda ayrim hujjatlar, xatto ba’zi uyezd boshqarma mahkamalarida butun-butun ishlar yo’qolayotgani aytiladi. Taftishchilar Samarqand, Farg’ona va boshqa viloyatlarda ko’pgina volost mahkamalari mirzolari mahkamaviy tartib haqida hyech qanday tasavvurga ega emas, degan xulosaga keldi. Kelgan va ketgan xatlar ro’yxat qilib borilmagan, tugallangan ishlarga qayd-yozuvlar qo’yilmagan edi.
Mahalliy tashkilotlar – qozilar, boylar, oqsoqollar hujjatlari joylarda 1917 yilga qadar saqlanib qoldi. Lekin bundan keyingi voqyealar, ya’ni inqilob, fuqarolar urushi va istiqlolchilik harakati davrida ularning ko’pi yo’q bo’lib ketdi.
Shunday qilib chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida hujjatlarni saqlash ishi yaxshi yo’lga qo’yilmagan edi. Lekin bundan qat’i nazar, bizgacha yetib kelgan hujjatli materiallarda Turkiston o’lkasi gubernatorlik siyosiy-iqtisodiy va madaniy hayotining barcha tomonlarini qamrab olgan ma’lumotlar mavjud. Bu haqda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivining inqilobdan oldingi fondlari guvohlik beradi. Ular XIX asrning ikkinchi yarmidan to 1917 yilgacha bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganishda bebaho manba bo’lib xizmat qiladi. Mazkur fondlar o’lkaning o’sha davrdagi ma’muriy tuzilishi, Rossiyaning Afg’oniston, Eron, Buxoro va Xiva bilan diplomatik va iqtisodiy munosabatlarini, o’lkada tog’-qazilma boyliklari va paxtani qayta ishlash sanoatining vujudga kelishi va xalq maorifi ahvolini teran o’rganishga imkoniyat beradi. Arxiv fondlarining katta qismi o’lkada inqilobiy harakatning o’sishi, 1905-1907 yilgi voqyealar, 1912 yilgi sapyorlar qo’zg’oloni, 1917 yil fevralg’ inqilobi, Toshkentdagi sentyabrg’ voqyealari haqida hikoya qiladi. Arxivdagi O’rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik kurashi, ilg’or rus olimlarining Turkistondagi faoliyati haqidagi materiallar, shuningdek general-gubernatorlik fondidagi ko’plab boshqa hujjatlar ilmiy-tarixiy jihatdan nihoyatda qimmatlidir.