13-Ma’ruza. Mеhnаtni mе`yorlаsh asoslari

13-Ma’ruza. Mеhnаtni mе`yorlаsh asoslari
Reja

1. 
   Mehnat me’yorlarining ahamiyati va zarurligi, me’yorlar turlari
   
2. 
   Mehnat me’yorlashning tajriba usuli
   
3. 
   Mehnat me’yorlashning statistik ma’lumotlarga asoslangan usuli
   
4. 
   Texnikaviy me’yorlash usuli
   
5. 
   Sanoat korxonalarida mehnatni me’yorlash
   

Mehnat me’yorlarini belgilash – bu korxonada mehnatni me’yorlash bo’yicha olib boriladigan katta bir faoliyatining bir qismi bo’lib hisoblanadi. Mehnat faoliyatining hamma turlari uchun me’yorlarni hisoblash bilan bir qatorda mehnatni me’yorlash jarayoni o’z tarkibiga quyidagilarni kiritadi: mehnat sarfini hisoblash, bajariladigan ishlar-xizmatlar uchun me’yorlarning o’zgarishi bo’yicha mehnat sarfini hisoblash, me’yorlarni qayta ko’rib chiqishni rejalashtirish, mehnat sarfini kamaytirish, me’yorlarni bajarilishini tahlil qilish, me’yorlarni bajarilmaslik sabablarini o’rganish, me’yorni ishlab chiqarishga tatbiq etish va boshqalar. U yana ilg’or ish usullarini o’rganish va targ’ib qilishni, ish vaqtini yo’qotilishining tahlili, uni paydo bo’lish sabablarini o’rganish, ularni yo’qotish bo’yicha takliflarni ishlab chiqarish me’yorini hujjatlardagi loyiha ko’rsatkichlarini ishlab chiqarish sharoitida qo’llash va boshqalar.

Mehnatni me’yorlashni tashkil qilinishi korxonada mehnat me’yorlarini hisoblashni aniq bir tartibda olib borilishini taqozo qiladi. Bu tartib yuqoridagi masalalar bilan shug’ullanadigan bo’lim va xizmatlarni aniqlashni, ularni ish faoliyatini, ish sifatining parametr va mezonlarini aniqlash, hisobot hujjatlarini o’rganish, me’yorlashtirish ishlarini rejalashtirish, belgilangan me’yorlarni ishlab chiqarishga joriy etishni tashkil qilishni o’z ichiga oladi.
Ish qaerda bajarilishiga qarab – korxonadami, sexdami mehnatni me’yorlashning markazlashgan, markazlashmagan va aralash tartiblari belgilanadi. Me’yorlovchining qaysi tizimga bog’liqligi uning ma’muriy bo’ysunishga va mehnatning natijasidagi moddiy rag’batlantirishiga bog’liqdir.
Mehnatni me’yorlashtirishni tashkil qilishning markazlashmagan tizimi uzoq yillar davomida yo’lga qo’yilgan an’anaviy turi bo’lib, u ishlab chiqarish sexlarining sharoitlariga mos holda mehnatni me’yorlashni ko’zda tutadi. Bu ish sex me’yorlovchilari tomonidan amalga oshirilib, ular ma’muriy jihatdan sex boshlig’iga, ammo vazifalari yuzasidan mehnatni tashkil qilish va ish haqi bo’limlariga bo’ysunadilar.
Ishni tashkil qilishning bunday tizimida me’yorlovchilar ishlab chiqarish sexlari bo’yicha ixtisoslashadilar, ular ishlab chiqarish jarayonidagi hamma asosiy va yordamchi ishchilar uchun mehnatni me’yorlarini aniqlaydilar, ularni ishlab chiqarishga joriy etishda qatnashadilar, lekin bir turli bo’lgan texnologik operatsiyalar uchun me’yorlarning bir xil kuchlanishda bo’lishlarini taminlay olmaydilar bundan tashqari me’yorlovchilar sexda o’zlariga ta’luqli bo’lmagan ishlarni bajaradilar, ko’p sonli me’yorlarni o’z vaqtida tekshirish, xatoliklarni aniqlash, taqqoslash imkoniyati cheklangandir.
Bunday kamchiliklarning oldini olish maqsadida keyingi yillarda korxonalarda mehnatni me’yorlashni markazlashgan tizimidan foydalanilmoqda. Bu tizimda mehnatni me’yorlash korxonaning bajarish apparatida – mehnatni tashkil qilish va ish haqi bo’limida, amalga oshiriladi. Bu tizim mehnatni me’yorlashni an’anaviy tizimiga nisbatan bir qancha afzalliklarga va qulayliklarga ega.
Mehnatni me’yorlashni markazlashgan tizimi me’yorlovchining ish vaqtidan to’liq foydalanishga va smena davomida bir teksda ishlashi uchun imkon yaratadi, me’yorlovchilarni alohida texnologik jarayon bo’yicha ixtisoslashuvi natijasida, ularning malaka va ko’nikmalaridan, mutaxassisligidan foydalanish darajasi yuqori bo’ladi, mehnat me’yorlarining sifati oshadi, texnik asoslangan me’yorlarni hisoblashda me’yoriy hujjatlardan o’z vaqtida va keng foydalaniladi. Mehnat me’yorlarini aniqlashda elektron hisoblash mashinalaridan foydalanish imkoni yuqori bo’ladi.
Engil sanoat korxonalarida mehnat me’yorlari injener-me’yorlovchilar bilan injener-texnologlarning birgalikdagi faoliyati asosida aniqlanadi. Injener-texnologlar ishlab chiqarish jarayonining texnologik izchilligini tuzadilar, yangi texnika, texnologiyani qo’llash, eskilarini almashtirish, maxsus moslama va uskunalardan foydalanish yo’llarini belgilab beradilar, me’yorlovchilar esa texnik jihatdan asoslangan mehnat me’yorlarini ishlab chiqadilar. Bunda ham texnologlar, ham me’yorlovchilarning javobgarliklari oshadi, me’yorlarni qayta ko’rib chiqish, eskilarini va vaqtincha me’yorlarni almashtirish, yangi me’yorlarni o’z vaqtida bajarilmaslik va o’zlashtirmaslik sabablarini chuqur o’rganish uchun imkoniyatlar yaratiladi.
Mehnatni me’yorlashni aralash tizimida faqat mehnat me’yorlarini hisoblash markazlashgan bo’ladi, sex me’yorlovchilari joriy ishlarni bajarish, me’yorlarini sifatini tekshirish, xujjatlar to’ldirish, hisobotlar tuzish va boshqa ishlarni bajarish bilan shug’ullanadilar. Me’yorlar qayta ko’rib chiqilganda sex me’yorlovchilari bilan birgalikda markazlashgan byuroning me’yorlovchilari ham qatnashadilar.
Korxonalarda mehnatni me’yorlashni tashkil qilish mustaqil ravishda amalga oshiriladi. Mehnatni me’yorlashni markazlashgan, markazlashmagan yoki aralash tizimlaridan foydalanish korxonaning shart-sharoitlariga, texnologik jarayonni olib borishga, uning ketma-ketligiga bajaruv tuzilmasiga bog’liqdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatni me’yorlashni takomillashtirish, mehnat me’yorlarini ilg’orligini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat me’yorini takomillashtirish, uni qo’llab-quvvatlash korxonada me’yorlarni o’z vaqtida almashtirish yoki qayta ko’rish bilan erishiladi. Mehnat me’yorini yangisi bilan almashtirish tashkiliy-texnik tadbirlar o’tkazish bilan amalga oshiriladi, mehnat samaradorligini oshirishga qaratiladi. Mehnat me’yorini qayta ko’rishning asosiy vazifasi – ishni bajarish sharoitlari o’zgarishini ko’rsatish, qo’lga kiritilgan samaradorlikni me’yorini belgilash, mehnat ilg’orlarinig tajribasini qo’llashdan iborat.
Bu ish korxonada me’yorni almashtirish yoki qayta ko’rishning kalendar rejasini tuzish bilan boshlanadi, mehnat sarfini kamaytirishga, mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgan tashkiliy-texnik tadbirlar rejasi bilan bog’langan bo’ladi.
Mehnat me’yorini qayta ko’rishning muddati tashkiliy-texnik tadbirlarni joriy qilish muddatlari asosida belgilanadi va u ushbu tadbirlarning samaradorligiga bog’liqdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshiruvchi tadbirlarga quydagilar kiradi: yangi jihozlarni qo’llash va almashtirish, yagni ilg’or texnologiyani joriy qilish, texnologik va tashkiliy moslamalarni qo’llash, mehnat qurollarini mukammallashtirish, mahsulot turini yaxshilash, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, ish o’rinlarini takomillashtirish, yangi xom ashyo turlarini, materiallar va boshqalarni qo’llash.
Eskirgan mehnat me’yorlari: mahsulot ishlab chiqarish me’yori, operatsiyani bajarishda vaqt me’yori, jihozning unumdorligi va boshqalarni qayta ko’rishni talab qiladi. Qayta ko’rish muddatlari korxona rahbarlari tomonidan belgilanadi va tasdiqlanadi. Tekshirish davomida xato o’rnatilgan me’yorlar aniqlanadi va qayta ko’rishga tavsiya qilinadi.
Me’yorni qayta ko’rish ustidan nazorat butun korxona bo’yicha kalendar ko’rsatkichlari asosida va ularni taqqoslash rejasidagi ko’rsatkichlari bilan tahlil yo’li bilan amalga oshiriladi.
Korxonada mehnat me’yori sifatini nazorat qilish mehnatni tashkil qilish va ish haqi bo’limlari mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi. Nazoratning asosini me’yorlarning sifatini kuzatish tashkil etadi.
Kuzatishning vazifalari quyidagilardan iboratdir:
- korxonada qo’llanilayotgan hamma me’yorlarning sifatini umumiy baholash, shu jumladan korxonaning alohida bo’limlari va ishchi guruhlari – sexlar va uchastkalar bo’yicha, ish turlari, kasblar va malakalar bo’yicha;
- alohida ishchi o’rinlarida va operatsiyalarida mehnat me’yorini tekshirish;
- me’yorlarni o’rtacha darajadan farq qilish sabablarini o’rganish uchun.
Nazoratni o’tkazish davriga ko’ra tahlilning uch turi mavjud: