13-maьruza. Boshqarilmaydigan to‘g‘rilagichlar. Reja

YArim o‘tkazgichli ventillar va ularning parametrlari.
O‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka o‘zgartirish nochizikli element ventilь yordamida amalga oshiriladi. Ventilь bir tomonlama o‘tkazishga, ya’ni bir yo‘nalishdagi tokka katta o‘tkazuvchanlikka (kichik karshilikka) va boshka yo‘nalishdagi tokka kichik o‘tkazuvchanlikka (katta qarshilikka) ega bo‘ladi. Ventilь kichik qarshilikka ega bo‘lgan yo‘nalish tug‘ri yo‘nalish deyiladi va I₁y_F ,U_Tyf kattaliklar bilan xarakterlanadi. Ventilь katta karshilikka ega bo‘lgan yunalish esa teskari yunalish deyiladi va R_Tec ,I_Tec ,U_Tec kattaliklar bilan xarakterlanadi.
Anoddan katodga yunalishdagi kuchlanish to‘g‘ri, katoddan anodga yunalishdagi kuchlanish esa teskari kuchlanish deyiladi. Real va ideal ventillarga ajratiladi. Ventildan oqib o‘tadigan tok va ventilning asosiy elektr xususiyatlari uning volьt-amper tavsifi (VAX) I=f(U) orqali xarakterlanadi. Ventillar real va ideal ventillarga ajratiladi.
Ideal ventilda R_Ty_F=0, mos ravishda U_Ty_F=0, 1 tok esa hech narsa bilan cheklanmaydi, ya’ni U_Tec kuchlanishning har kanday qiymatida 1_tes=0 bo‘ladi.
Real ventilь qandaydir R^ qarshilikka ega bo‘ladi, shuning uchun talab qilinadigan to‘g‘ri tokni olish uchun ventilga ma’lum qiymatdagi i_t ut kuchlanishni berish kerak bo‘ladi. Real ventilь teskari yunalishda R_Tec yuqori qarshilikka ega bo‘lganligi sababli kandaydir 1_testeskari tokni o‘tkazadi (15.2 -rasm).

entillar boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda asosan yarim o‘tkazgichli ventillar - selenli, kremniyli boshqariladigan (tiristorlar) qo‘llaniladi.

5.2-rasm. YArim o‘tkazgichli diodning volьt-amper tavsiflari

Bir fazali bir taktli to‘g‘rilash sxemasi
Bir fazali bitta yarim davrli tug‘rilash sxemasi 15.3-rasmda keltirilgan. VD1 diod anodida musbat potensial bo‘lganida tok, VD1 diod, R_ro yuklama orqali oqib o‘tib transformator ikkilamchi chulg‘amiga tutashadi. Agar U₂=sinrot bo‘lsa, yuklamadagi tok yarim sinusoidal shaklda bo‘ladi, yuklamadagi kuchlanish shakli ham shunday shaklda bo‘ladi. Bu tug‘rilangan tok bitta davrda yuklamadan oqib o‘tadigan tug‘rilangan tokning o‘rtacha qiymati bo‘lgan o‘zgarmas tashkil etuvchiga ega bo‘ladi.



15.3-rasm. Bir fazali bir taktli tug‘rilash sxemasi va vakt diagrammalari
YOpiq ventilga qo‘yiladigan teskari kuchlanish transformator ikkilamchi chulg‘amiga qo‘yiladigan kuchlanishga praporsional buladi: U_Tec = Um = Щ) = 3,14U0 = U2V2 ya’ni, to‘g‘rilangan kuchlanishda l martaga katta bo‘ladi. To‘g‘rilangan kuchlanish va tok pulьsatsiyasining chastotasi fry_F=fr_ap bo‘ladi (ya’ni m=1).
Ko‘priksimoi to‘g‘rilash sxemasi
Sxemada bitta yarim davr mobaynida to‘g‘rilangan tok VD1 diod, R_ro yuklama, VD3 diod orqali transformatorning ikkilamchi chulg‘amiga oqib o‘tadi (15.4-rasm, bir fazali ko‘priksimon Grets sxemasi). Teskari qutbda tok VD2 diod, R_roroKraMa, VD4 diod orqali transformatorning ikkilamchi chulg‘amiga oqib o‘tadi. YA’ni, tok yuklama va transformator ikkilamchi chulg‘ami orqali butun davr mobaynida oqib o‘tadi.

15.4-rasm. Ko‘priksimon to‘g‘rilash sxemasi va uning vakt diagrammalari

Xar bir yarim davrda ikkita diod ishlagani uchun xar bir ketma-ket ulangan diodlardan oqib o‘tadigan tokning ta’sir etuvchi kiymati I_vd=I₂/2 buladi. Bu sxema uchun m=2, f_TK=2f_T bo‘ladi, diodlar ikkilamchi chulg‘amga parallel ulangani uchun yopik; diodlardagi teskari kuchlanish esa _Tec=Um=V2U2 bo‘ladi.