13-amaliy mashg‘ulot mavzu: hayvonot dunyosini muhofaza qilish. Ishning maqsadi

Ishni bajarish tartibi:

1. 
   Hayvonot olami va ularni muhofaza qilishga doir berilgan savollarga javob beriladi.
   
2. 
   Hayvon turlari va ularning ahamiyati haqida ma’lumotlar berilgan jadval tо‘ldiriladi.
   
3. 
   Ekologik xaritadan muhofaza hududlari joylashgan nuqtalar aniqlanadi.
   
4. 
   Jadval tо‘ldiriladi.
   

Topshiriqlar
1-topshiriq. Quyida berilgan savollarga javob bering:

1. 
   Global ekologik muammolarga qanday muammolar kiradi?
   

Orol dengizi muammosi kiradi. O'rmon yong'inlari muammosi kiradi

Global ekologik oʻzgarishlarning salbiy oqibatlari nimalarda aks etadi? Mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy hukmronlikka intilib, ulkan obroʻ qozonish maqsadida mamlakat ishlab chiqarishiga alohida urgʻu berib kelayotganligi global ekologik inqirozni keltirib chiqarmayaptimikan? Yoki bu muammolarga biz insonlarning yashash tarzimiz sabab boʻla oladimi?

Oʻtgan asrga nisbatan insoniyat yashash tarzi shunchalik darajada oʻzgardiki, insoniyat sivilizatsiyasida hali mutlaqo kuzatilmagan global isish, dengiz va yer ekotizimlarining misli koʻrilmagan darajada kamayib borishiyu, yer yuzining turli mintaqalarida qurgʻoqchilik, suv toshqinlari kabi bir qator salbiy holatlar ham yuz berayotganligi barchamizga birdek ayondir. Bir soʻz bilan aytganda insonning tabiatga aralashuvi aqlga sigʻmaydigan darajaga yetishga ulgurdi.

Xoʻsh, bizda muammolar bor, lekin ularga yechimlar-chi? Nahotki hozirgi dunyoning global ekologik holati hech kimni zarrachalik qiziqtirmasa? Biz oʻzimidan keyingi avlodga qanday kelajakni meros qilib qoldirmoqdamiz? Har safar bunday ogʻriqli savollar bizni qachongacha qiynab keladi? Nahotki dunyoning hozirgi qiyofasi kundan kunga bundan-da yomonlashib boraveradiyu, biz insonlar shunchaki bir oddiy hodisadek qarab turaveramiz? Mamlakat rahbarlariniyu, hukumat vakillarini, butun insoniyatni boylik orttirish, iqtisodiy oʻsish, siyosiy hukmronlik, mamlakatlar oʻrtasida ulkan obroʻga ega boʻlishdan boshqa hech narsa qiziqtirmasa?! Ha, albatta biz bunga koʻnikib, yashab kelmoqdamiz!

Mina Guli haqida hech eshitganmisiz yoki qayerdadir oʻqiganmisiz? Yoki suv izlash uchun yettita sahroni piyoda kezib chiqqan ayolni tanirsiz?! Oʻqimagan boʻlsangiz yoki eshitmagan boʻlsangiz, sizni mutlaqo dunyo aholisining suvsizlikdan halok boʻlayotganligi ham qiziqtirmaydi! Balki, 15 yildan soʻng siz suvsizlik natijasida vafot etasiz desam-chi?!

"Koʻpchilik foydalanishga yaroqli suvimiz tugashini bilmaydi, 2030-yilga kelib suvga boʻlgan talab va mavjud boʻlgan suv taʼminoti oʻrtasida 40 % tafovut boʻladi. Suv muammosini hal qilish uchun bizda bor-yoʻgʻi 15 yil bor xolos”, deydi Jahon iqtisodiy forumining yosh global yetakchisi Mina Guli. Taʼkidlash joizki, 750 mutaxassisdan tarkib topgan jamoa tomonidan oʻtkazilgan soʻrovda toza ichimlik suvining tugab borishi butun dunyo aholisi uchun chinakamiga global xavf deb baholandi. Aslida, ichimlik suvi muammosi dunyo aholisini qiynab kelayotgan muammolarning eng oldi qatoridan oʻrin olib ulgurgan. Foydalanish uchun suv yetarli boʻlmagan, kunni toza ichimlik suvini izlash uchun sarflaydiganlarga ham oson emas!

2. 
   Antropogen omillar ta’sirida qanday global muammolar yuzaga keladi.
   

Global isish,azon qatlami yemirilishi,ob-havo zararlanishi, o'simlik va hayvonot dunyosi qirilib ketishi, chuchuk suv tanqisligi muammosi va boshqalar.
O'z hayoti davomida odam ataylab yoki qasddan emas, doimiy ravishda u yoki bu tarzda atrofdagi olamga aralashadi. Bunday aralashuvning barcha turlari quyidagi antropogen ta'sir etuvchi omillarga bo'linadi:

bilvosita;

To'g'riga;
murakkab.
Bevosita ta'sir etuvchi omillar tabiatga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan insonning qisqa muddatli faoliyati. Bunga transport yo'llarini qurish uchun o'rmonlarni kesish, daryo va ko'llarni quritish, GES qurish uchun ba'zi er uchastkalarini suv bosishi va boshqalar kiradi.

Bilvosita omillar - bu uzoqroq davom etadigan aralashuvlar, ammo ularning zarari kamroq seziladi va faqat vaqt o'tishi bilan seziladi: sanoatning rivojlanishi va undan keyingi tutun, radiatsiya, tuproq va suvning ifloslanishi.

Kompleks omillar - bu atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatadigan dastlabki ikkita omilning kombinatsiyasi. Masalan: landshaft o'zgarishi va shaharlarning kengayishi ko'plab sutemizuvchilar turlarining yo'q bo'lib ketishiga olib keladi.

O'z navbatida, odamlarning atrofdagi tabiatga har bir uzoq muddatli yoki qisqa muddatli ta'sirini quyidagi toifalarga bo'lish mumkin:

jismoniy:

biologik;
ijtimoiy.
Avtomobil konstruktsiyasi, samolyotsozlik, temir yo'l transporti, atom elektr stantsiyalari, raketa texnikasi va odamlarning kosmik sayohatlari rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan fizik omillar Yer yuzining doimiy silkinishiga olib keladi, bu esa uni atrofdagi hayvonot dunyosida aks ettirishi mumkin emas.

Biologik omillar qishloq xo'jaligining rivojlanishi, mavjud o'simlik turlarining modifikatsiyasi va hayvonlar zotlarining yaxshilanishi, yangi turlarning ko'payishi, shu bilan birga yangi turdagi bakteriyalar va flora yoki faunaga salbiy ta'sir ko'rsatadigan kasalliklarning paydo bo'lishi.

Ijtimoiy omillar - tur doirasidagi munosabatlar: odamlarning bir-biriga va umuman olamga ta'siri. Bunga aholi sonining ko'payishi, urushlar, siyosat kiradi.

3. 
   Biologik xilma-xillik deganda nimani tushunasiz?
   

Bioxilma-xillik oʻzi nima? – degan savolga koʻpchilik mujmal qilib bu “tabiat” yoki “yovvoyi hayvonlar” deb javob beradi. Ammo Bioxilma-xillik ancha keng tushuncha boʻlib, u hayotning barcha turlarini va sayyoramizda mavjud tabiiy tizimlarni oʻz ichiga oladi.

Bioxilma-xillik turgʻun tushuncha emas. U tabiat barcha biologik qismlarining oʻzaro bogʻliqligi va bir-birini taqozo etishini tan oladi. Koʻpincha mazkur tushunchaning uch darajasi farqlanadi: turlarning biologik rang-barangligi – barcha oʻsimliklar va hayvonlarning, shu jumladan, turli bakteriyalar va mikroorganizmlarning rang-barangligi; genetik rang-baranglik – turlardagi genetik materialning rangbarangligi va ularning oʻrtasidagi bioxilma-xillik; ekologik tizimlarning rang-barangligi – ekologik tizimlarning boyligi (masalan, togʻ oʻrmonlari, choʻllar yoki savannalar, sahrolar va dengizlar va h.k.). Bu uch daraja jamuljam holda bioxilma-xillikni tashkil etadi. Shu sababli, mazkur darajalarning har birini asrash umuman bioxilma-xillikni asrash uchun muhimdir.

Bioxilma-xillikka boshqacha koʻz bilan qarash ham mumkin. Chunonchi, biz “biosfera”da, yaʼni sayyoramizning jonli qismida yashaymiz, deb aytish mumkin. Biosfera – juda faol substansiya, lekin oʻzining turli biologik qismlarining boyligi tufayli, u hayotni asrash nuqtayi nazaridan juda barqarordir. Biosfera faqat biologik hayotning boyligi tufayli sirtdan koʻrsatilgan taʼsirlar (shoklar, qoʻzgʻatishlar)ga dosh beradi.

Bunda aralashuvlar tabiiy (masalan, quyosh faolligidagi tafovut) yoki odamlar qoʻli bilan amalga oshirilgan (oʻrmonlarni kesish, qurilish yoʻli bilan vayron qilish va h.k.) boʻlishi mumkin. Yerda hayotning rang-barangligi qancha kamaysa, biosferaning sirtdan aralashuvlarga taʼsirchanligi shuncha ortadi. Bioxilma-xillik qancha kam boʻlsa, sayyoramizning uzoq muddatli istiqbolda yashab qolish imkoniyatlari shuncha oz boʻladi.

Bioxilma-xillik mamlakatimizda xalqning iqtisodiy, estetik, sogʻliqni saqlashga oid va madaniy farovonligining muhim manbai hisoblanadi. Ammo butun dunyoda bioxilma-xillik kamayib borayotgani, chunonchi, noyob genlar, turlar va ekologik tizimlar yoʻq boʻlib ketayotgani yurtimizga ham tahdid solmoqda.

Buning sababi bitta – odamlar. Odamlar shunday bir sharoitlarni yaratdilarki, ularda yoʻq boʻlib ketgan turlar miqdori 65 million yil oldingi dinozavrlar davridan boshlab butun tarix mobaynida yoʻq boʻlib ketgan turlar miqdoridan ham koʻproqdir.

Agar bioxilma-xillik yoʻqolishining hozirgi tezligi saqlanib qolsa, odamlarning tabiiy yashash joylarini buzish, ifloslash, iqlimni oʻzgartirish borasidagi harakatlari natijasida sayyoramizdagi turlarning yarmi 100-yildan ham kamroq vaqt ichida yoʻq boʻlib ketadi.

Masalan, soʻnggi 40 yil davomida baliq ovlash yiliga 20 mln. tonnadan 135 mln. tonnaga oshdi. Baliq zaxiralarining 75 foizi yoʻqolib ketdi. Shunga qaramasdan Yer yuzida yashovchi insonlarning har beshinchisining ovqatlanish ratsioniga baliq kiradi.

4. 
   Biologik xilma-xillikni saqlab qolish uchun qanday tadbirlar qо‘llash zarur?
   

Bioxilma-xillikka odamlar taʼsirining bosh omillari biologik resurslar isteʼmolining oʻsib borayotgani, insonning ishlab chiqarish faoliyati, qishloq xoʻjaligi hamda odamlar yashaydigan joylar kengayib borayotganidir.

Bu odamlar rivojlanish jarayonlarini, oʻz isteʼmoli, savdo-sotiq va hokazolarni butunlay toʻxtatishi kerak, degan maʼnoni anglatadimi?

Yoʻq, anglatmaydi. Ammo, insonning hayot faoliyati va mavjudligi uchun neʼmatlar ishlab chiqarish jarayonida Bioxilmaxillikka ziyon-zahmat yetkazmaslik va uni kelajak avlodlar uchun saqlab qolish yoʻllarini topish ustida barcha odamlar bosh qotirishlari lozim.

Bioxilmaxillik – odamlar hayoti uchun muhim resurslar manbai. Bioxilmaxillikning yovvoyi va xonaki (madaniylashtirilgan) komponentlaridan biz oziq-ovqat, kiyim-kechak, ovqat pishirish va uy qurish, mebel yasash uchun yogʻoch, tibbiyot, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish uchun materiallar olamiz.

Bioxilmaxillikdan olinadigan foydani ikki qismga ajratish mumkin.

Biologik xizmatlar: Oʻzbekiston asosan qishloq xoʻjalik mamlakati. Ammo qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarish toʻlaligicha tabiat sifatiga bogʻliq. Bioxilma-xillik maqbul sifatni quvvatlash boʻyicha xizmatlar koʻrsatadi. Biologik turlar rang-barangligi qancha kam boʻlsa, ular shuncha kam xizmatlar koʻrsatadi va qishloq xoʻjalik ishlab chiqarishi hamda qishloqlardagi hayot uchun tabiiy resurslar sifati shuncha past boʻladi.

Mahsulotlardan toʻgʻridan-toʻgʻri foydalanish: Mamlakatimizda Bioxilma-xillik mahsulotlaridan foydalanish yonilgʻi sifatida ishlatish uchun yogʻoch yigʻish, ovchilik, oziq-ovqat sifatida ishlatiladigan oʻsimliklarni, dorivor giyohlarni terish va hokazolar orqali amalga oshiriladi. Bioxilma-xillik mahsulotlaridan foydalanish koʻpincha nooqilona amalga oshiriladi. Yaʼni, tabiat tiklashga qodir boʻlgan darajadan koʻproq yigʻiladi.

Yurtimizda ham yildan-yilga bioxilma-xillik yoʻqolib bormoqda. Buning asosiy sababi bioxilma-xillik mavjud tabiiy joylar asosan qishloq xoʻjaligining kengayishi hisobiga buzilib ketyapti.

Bunday muammolarning oldini olish, aholining ekologik madaniyatini yana-da yuksaltirish, yoshlarda tabiatga ehtirom tuygʻusini kuchaytirish, biologik xilma-xillikni asrashga yoʻnaltirilgan loyihalarda jamoatchilikning faolligini yana-da oshirish dolzarb vazifadir.

5. 
   Tabiatga insonning ta’siri tufayli qanday salbiy holatlar yuzaga keladi?
   

Inson eng qadimgi davrdan boshlab yer sharining barcha hududlarida yashab kelmoqda. Insoniyat dastlab tabiatdan ongsiz, keyin ongli ravishda foydalangan. Insoniyat taraqqiyotining turli darajalarida tabiiy resurslardan foydalanish turlicha (ibtidoiy, quldorlik, feodal, kapitalistik, sotsialistik tuzum) amalga oshirildi. Bu yer yuzidagi odamlar sonining o'sishi va ilmiy-texnika taraqqiyoti (STP) bilan bevosita bog'liq edi. Agar dastlab odamlarning harakatlari faqat yirik hayvonlarni yo'q qilish va o'rmonlarni yoqish bilan chegaralangan bo'lsa, keyinchalik u ilgari noma'lum bo'lgan hunarmandchilikni o'zlashtira boshladi, shaharlar qura boshladi, sanoat, qishloq xo'jaligini rivojlantirdi, fan va texnikani o'zlashtira boshladi.

Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, globus Oʻrmonlarning 50%i vayron boʻlgan va butun foydalanishga yaroqli maydonning 70-75%i oʻzlashtirilgan. Yuqoridagi faktlar inson faoliyatining tabiatga salbiy ta'sirining kichik bir qismidir. Akademik V. I. Vernadskiy ta’kidlaganidek, “er sharidagi odam qudratli geologik kuchga aylanadi” va tabiat taqdiri uning ongiga bog‘liq bo‘ladi. Bu haqiqat bugungi kunda ham dolzarbdir. Bu harakatlar antropogen omillar bilan bog'liq. Ularning asosiy yo'nalishlari:

1. Insonning biologik tur sifatida tabiatga ta'siri. Inson o'z ovqati va mavjudligi uchun qushlar va hayvonlarni yo'q qiladi. Uning ratsionida o'simlik va hayvonlarning oziq-ovqatlari mavjud. Shu sababli, oziqlanish muammosini hal qilish uchun odam erni o'zlashtirishga, hayvonlar va qushlarning sonini kamaytirishga majbur bo'ladi.

2. Inson o'zining barcha harakatlarini ongli ravishda amalga oshiradi. Tabiatni o'zlashtirish jarayonida fan yutuqlaridan oqilona foydalanadi, tabiatni boyitadi va himoya qiladi, madaniy o'simliklarni o'stiradi va hayvonlarning yangi turlarini chiqaradi. Ammo bu harakatlar ba'zi hollarda o'z darajasida saqlanmaydi va salbiy ta'sir ko'rsatadi.

3. Ilmiy-texnika taraqqiyoti jarayonida tabiatga yangi moddalar (kimyoviy birikmalar, plastmassa, portlovchi moddalar va boshqalar) chiqariladi. Shunday qilib, tabiatning qiyofasi o'zgaradi va buziladi.

4. Insonning eng yirik harakatlaridan biri sanoatni rivojlantirish, qurilish, konlarni ochish, foydali qazilmalarni o'zlashtirish. Shu bilan birga, murakkab qurilish, texnologiyadan foydalanish, ishlab chiqarish maydonchalarini rivojlantirish tabiiy ekotizimlar va foydali maydonlarning ko'p qismidan foydalanish hisobiga sodir bo'ladi.

5. Insoniyat atom qurollarini yaratish va koinotni o‘rganish bilan bog‘liq holda tabiatga katta zarar yetkazmoqda. Natijada alohida ekotizimlar va landshaftlar butunlay yo‘q bo‘lib ketgan yoki yaroqsiz holga kelgan.