13- mavzu: O’zbekiston milliy hisoblar tizimi – iqtisodiy statistikaning uslubiy negizi (4-soat)

Sof kreditlash (sof qarz olish) — moliyaviy resurslar haj- mini ifodalovchi balanslashtiruvchi modda bo‘lib, u iqtisodi­yotning bir sektorini ikkinchi sektoriga bergan va o‘rni qoplanadigan (yoki olgan) kapital xarajatlarni moliyalashti- rishni ifodalaydi.

Masalan, joriy davrda qandaydir bir mamlakat iqtisodiy faoliyati natijalarini xarakterlovchi quyidagi ma’lumotlar berilgan:

Berilgan ma’lumotlar asosida quyidagi hisoblamalarni tuzamiz:

1. Ishlab chiqarish hisoblamasi (joriy bahoda)

Foydalanish	Min. AQSH dollari	Resurs	Min. AQSH dollari
6. Oraliq is­	1680	1. Yalpi ishlab chiqaril­	3980
te’mol		gan tovar va xizmatlar 2. Mahsulot va im-
	2496	portga soliqlar	260
7. Yalpi ich­		3. Mahsulot va im-
ki mahsulot,		portga subsidiyalar
bozor baho-		4. Yalpi ishlab chiqar­	64
sida (5-6)		ish, bozor bahosida (1+2-3)	4176
8. Jami	4176	5. Jami (4)	4176
(6+7)

Ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi bozor bahosidagi yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi bo‘lib, u daromadlarni hosil bo'lish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo'lib o‘tkaziladi.

2. Daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasi (Joriy bahoda)

Foydalanish	Min. AQSH dollari	Resurs	Min. AQSH dollari
3. Mehnat haqqi	980	1. Yalpi
4. Ishlab chiqarish		ichki	2496
va importga so­	340	mahsulot,
Liqlar		bozor baho-
5. Ishlab chiqarish	80	sida -
va importga sub-
Sidiyalar
6. Yalpi foyda va	1256
yalpi aralash
Daromad
(2-3-4+5)
7. Jami (3+4-	2496	Jami (1)	2496
5+6)

Yalpi foyda va yalpi aralash daromad — hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlarni bir­lamchi taqsimlanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko'rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi.

3. Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi (joriy bahoda)

Foydalanish	Min. AQSH dollari	Resurs	Min. AQSH dollari
7. «Tashqi dun- yo»ga berilgan mulkiy daromad­lar	50	1. Yalpi foyda va yalpi aralash daromad	1256
8. Yalpi miiliy daromad (6-7)	2472	Mehnat haqqi Ishlab chiqarish va im­portga soliqlar Ishlab chiqarish va im­portga subsidiyalar «Tashqi dunyo»dan olingan mulkiy daromadlar	980 340 80 26
9. Jami (7+8)	2522	6. Jami (1+2+3-4+5)	2522

Yalpi miiliy daromad — bu hisoblamaning balanslashti­ruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlarni ikkilamchi taqsimlanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi.

4. 
   Daromadlarni ikkilamchi taqsimlanish hisoblamasi (joriy bahoda)
   

Foydalanish	Min. AQSH dollari	Resurs	Min. AQSH dollari
4. «Tashqi dunyo»ga berilgan joriy transfert­lar	10	1. Yalpi miiliy daromad	2472
5. Yalpi miiliy ixti­yordagi daromad (3-4)	2484	2. «Tashqi dun- yo»dan olingan joriy transfertlar	22
6. Jami (4+5)	2494	3. Jami (1+2)	2494

Yalpi miiliy ixtiyordagi daromad — bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlardan foydalanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi.

5. 
   Daromadlardan foydalanish hisoblamasi (joriy bahoda)
   

Foydalanish	Min. AQSH dollari	Resurs	Min. AQSH dollari
Yakuniy iste’mol xarajatlari: uy xo‘jaligi davlat muassasalari uy xo‘jaligiga xizmat ko'rsatuvchi notijorat tashkilotlar Yalpi miiliy jam- g'arish (2-3)	860 360 40 1224	1. Yalpi miiliy ixtiyordagi daromad	2484
5. Jami (3+4)	2484	2. Jami (1)	2484

Yalpi miiliy jamg‘arish — bu hisoblamaning balanslashti­ruvchi moddasi hisoblanadi va kapital bilan operatsiyalar hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi.

6. 
   Kapital bilan operatsiyalar hisoblamasi (joriy bahoda)
   

Foydalanish	Min. AQSH dollari	Resurs	Min. AQSH dollari
5. Yalpi jamlanish:		1. Yalpi milliy jamg‘arish	1234
- asosiy kapital	440
- moddiy aylanma vositalar zaxiralari	60	2. «Tashqi dunyo»dan olingan kapital transfertlar	12
6. Sof kredit (+) yoki sof qarzlar (-X4-5)	760
		3. «Tashqi dunyo»ga berilgan kapital transfertlar	14
7. Jami (5+6)	1260	4. Jami (1+2-3)	1260

Bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi sof kreditlar hisoblanadi.

7. 
   Tovar va xizmatlar hisoblamasi (joriy bahoda)
   

Foydalanish	Min. AQSH dollari	Resurs	Min. AQSH doiiari
Oraliq iste’mol Yakuniy iste’mol xarajatlari Asosiy kapitalni yalpi jamlanishi	1680 1260 440	1. Yalpi ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar, asosiy ba­hoda	3980
9. Moddiy aylanma vositalar zaxiralarini o'zgarishi	60	2. Tovar va xizmatlar importi	500
10. Tovar va xizmat­ lar eksporti	1076	3. Mahsulot va im­ portga soliqlar	260
11. Statistik farqla- nish (5-6-7-8-9-10)	160	4. Mahsulot va im­ portga subsidiyalar	64
12. Jami (6+ 7+8+9+10+11)	4676	5. Jami (1+2+3-4)	4676

Ushbu guruhning keyingi hisoblamasi — moliyaviy hisoblama. Bu hisoblamaning o‘ng tomonida moliyaviy maj- buriyatlarni olish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar qayd qil- inadi, chap tomonida esa — moliyaviy aktivlami sotib olish bilan bog'liq bo‘lgan operatsiyalar qayd etiladi. Moliyaviy hisoblama quyidagi ko‘rinishga ega:

8. 
   Moliyaviy hisoblama
   

Foydalanish	Resurslar
Monetar oltin va SPZ Depozitlar va mavjud pul- lar Qimmatbaho qog‘ozlar (aksiyalardan tashqari) Aksiyalar Kredit va qarzlar Sug‘urta kompaniyalarining texnik rezervlari	Sof kreditlash (sof qarz olish) Depozitlar va naqd pullar Qimmatbaho qog'ozlar (aksi­yalardan tashqari) Aksiyalar Kreditlar va qarzlar Sug‘urta kompaniyalarining texnik rezervlari
Boshqa kreditorlik yoki debitorlik qarzlari	Boshqa kreditorlik yoki debi­torlik qarzlari
Jami foydalanish	Jami resurslar

Shuni qayd qilish lozimki, moliyaviy hisoblamada moli­yaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning o‘zi emas, balki ma’lum davrda ularning o‘zgarishi aks ettiriladi. Moli­yaviy yo‘nalishlarning ba’zi operatsiyalari resurslar va foy- dalanishning har xil moddalarida o‘z aksini topadi, masalan, olingan qarzlar, hisoblamaning o‘ng tomonida aks ettirilib, shu bilan birga chap tomonida o‘ziga mos holda «depozitlar» (o'sish) moddasida ham aks ettiriladi. Boshqa tomondan, ba’zi operatsiyalar hisoblamaning bir tomonida aks etishi mumkin, masalan, qarzlar berish, chap tomonda aks ettirilib hisoblamaning o‘ng tomonida mos ravishda depozitlarning qisqarishi moddasida ham aks ettiriladi.

Nihoyat, shu guruh hisoblamalarining uchinchisi — aktiv va passivlami boshqa o‘zgarishlari hisoblamasi — aktiv va passivlami ekstraordinar xarakterdagi sabablar bilan o‘zgarishi ifodalanadi: katastrofa, urush, yong‘in va h.k.

Xususiy kapital sof qiymati — shu hisoblamaning balans­lashtiruvchi moddasi hisoblanadi. Agar iqtisodiyot barcha sektorlari xususiy kapitalni sof qiymati qo‘shilsa, MHTning yana bir agregati — milliy boylikni olish mumkin.

Davr boshi va davr oxiriga aktiv va passivlar balansi ni tuzish milliy boylik ortganini (kamayganini) aniqlash va ular tarkibini o‘zgarishini bilish imkoniyatini beradi. Masalan, bu ma’lumotlar aktivlar umumiy hajmida nomoliyaviy yoki ka­mayganini ifodalaydi.

Ma’lumki, bir sektorning moliyaviy aktivlari ikkinchi sektorning moliyaviy majburiyatlari bo‘lib hisoblanadi (monetar oltindan tashqari) va agar tashqi dunyo bilan alo- qalarni e’tiborga olinmasa, bu moddalar butun bir iqtisodiy chegarada bir-birini o‘mini qoplaydi.

Yuqorida qayd qilinganidek, MHTda sektorlar hisoblamalaridan tashqari, iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha ham hisoblanadi.

Har bir tarmoq uchun ikkita hisoblama hisoblanadi: ish­lab chiqarish hisoblamasi va daromadlarni tashkil topishihisoblamasi tuziladi: ularning sxemasi xuddi sektorlar hisoblamalari kabi tuziladi.

Va nihoyat, MHTda ba’zi muhim operatsiyalar bo'yicha hisoblamalar guruhi tuziladi, masalan, «tashqi dunyo» sektori hisoblamasi bo‘yicha tovar va xizmatlar hisoblamasi tuziladi. Bu hisoblamalarning mazmuni quyidagicha:

8. 
   Tovar va xizmatlar hisoblamasi
   

Foydalanish	Resurslar
Ishlab chiqarish Import Mahsulotlaiga sof soliqlar	Oraliq iste’mol Oxirgi iste’mol Yalpi jamg‘arish Eksport
Jami foydalanish	Jami resurslar

Hisoblamaning bir tomonida barcha tovar va xizmatlar resurslari (ishlab chiqarish va import) qayd etiladi, boshqa tomonda esa resurslardan qanday maqsadlarda foydalanilgani qayd etiladi.

Tovar va xizmatlar hisobotlari ma’lumotlari asosida YalM hajmi ikki usulda aniqlanadi: oxirgi foydalanish va ish­lab chiqarish usuli.

YalMni oxirgi foydalanish usulida aniqlash uchun oxirgi foydalanish moddalari qo'shilib import ayriladi yoki foy­dalanish summasidan, yalpi jamg‘arish va eksportdan import ayriladi.

YalMni ishlab chiqarish usulida aniqlash uchun yalpi ish­lab chiqarishdan oraliq iste’mol ayriladi plus mahsulotlarga sof soliqlar. Hisoblama sxemasida ishlab chiqarish asosiy ba­holarda baholanadi.

Lekin agar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo'lsa, 3-modda «QQS va importga soliqlardan, importga subsidiyalar ayriladi» deb ataladi.

Bunday holda ishlab chiqarish usulida aniqlangan YalM (ishlab chiqaruvchi bahosida) yalpi ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq plus QQS va importga soliqlar­dan importga subsidiyalar ayriladi.

MHT asosida tahlilning yana bir muhim yo‘nalishi iqti­sodiyotning tarkibini o‘rganish va uning ma’lum vaqt ichida o‘zgarishini o‘rganish hisoblanadi.

MHT asosida amalga oshiriladigan tahlilning asosiy yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy o'sish darajasi va iqtisodiy konyunkturaning tebranishi hisoblanadi.

YalM hajmini o'zgarmas baholarda hisoblab uning dinamikasini o‘rganish muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lib, u ko‘p jihatdan mamlakat iqtisodiy salohiyatini investitsiyalar hisobiga oshirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiy konyunk­turaning tebranishi ko‘p jihatdan mavjud asosiy fondlardan foydalanish darajasiga bog‘liq.

Iqtisodiy o‘sish darajasi ko‘rsatkichlaridan mamlakatning u yoki bu davrdagi o‘sish tendensiyalarini o'rganish, olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning samaradorligini o'rganish uchun foydalaniladi.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha.

2. 
   Iqtisodiy rivojlanish darajasini va dinamikasini xarakterlaydigan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlar tizimi.
   
3. 
   Milliy hisoblar tizimi hisoblamalari tasnifi va ularni tuzish tamoyillari.
   
4. 
   Ishlab chiqarish hisoblamasining ko‘rsatkichlari va uning uslubiyati.
   
5. 
   Daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasining ko‘rsatkichlari va uning o‘ziga xos xususiyatlari.