|
Protestantizm.
1517 jil Germaniyada shirkewdi reforma etiwshi talap etken ha’reket baslanadi. Bul ha’reket tariyxg`a “Reformatsiya” ati menen kirgen. Ha’rekettin` jol basshisi Martin Lyuter katolik shirkewin reforma qiliwdi talap etip Vittenberg qalasinda 95 statyadan ibarat tezislerin bayan etedi. Lyuter Papanin` indulgentsiya jarliqlarin qaraladi, Germaniya shirkewin Rim papasi qaramag`inan shig`ariwdi talap etti. 1525 jil bul ha’reket diyqanlar feodal zulimina qarsi urisina aylandi. Diyqanlar ha’reketi knyazler, feodal ha’m ruwxaniyler ta`repinen bastirildi. 1526 jil Shpeyer reyxstag`i nemis lyutershhi knyazlari talabi menen ha’r bir nemis knyazi o`zi ha’m puqarasi ushin qa`legen dindi saylaw huqiqina iye ekenligi haqqinda qarar qabil etti. Biraq 1529 jil 2 Shpeyer reyxstagi bul qarardi biykar etti. Bug`an qarsi Germaniya bir neshe qalalari ha’m 5 knyazi naraziliq yag`niy “Protest” bildirdi ha’m “Protestatsiya” hu’jjetke qol qoyildi. Bul 5 knyazge protestanshilar dep at berildi. 1555 jil bul knyazler Rim menen kelisim duzdi ha’m ol boyinsha endi ha’r bir knyaz o`z puqaralari menen qa`legen dini lyutershiliq yamasa katolitsizm tan`lap aliw huqiqina iye boldi. Usi waqittan baslap M.Lyuter Reformatsiyanin` ba`rshe ta`repdarlari protestantlar, jan’a shirkew bolsa Protestant shirkew dep atala basladi. Solay etip, xristanliqta u’shinshi tiykarg`i ag`im – Protestantizm payda boldi. XVI a`sir ortalarinda Germaniyadan basqa Shveytsariya,Angliya, Shvetsiya, Daniya ha’m Norvegiya ma`mleketi ha’m katolitsizmnen shiqti. Protestantlar katolik ha’m pravoslavlardin` uliwma xristianliq taliymatin ta`n aldi, biraq solar menen birge to`mendegi 3 jan`asha qag`iydani ja`riya etti.
1. Jeke isenim menen qanaatlaniw.
2. Dinge iseniwshi barliq adamlar ruwxaniy boliw mumkinshiligi.
3. Injildin` joqari abiroyi.
Joqarida atap ko`rsetilgen xristian dininin` tarmaqlarinan basqa ja`nede ko`plegen kishi sektalari ha’m orin aladi. Ma`selen, XVI a`sirde Jan Kalvin (1509-1564) jan`a diniy bag`dar –kalvinizmnin` tiykarin saldi ha’m Kalvinnin` «Xristian dinindegi ko`rsetpeler» atli miyneti bul bag`dardin` tiykari boldi. Basqa shirkew reformatorlarinan ayirmashilig`i Kalvin tiykarg`i diqqatin Injilge emes, al Tavrotqa qaratti. Ol absolyut tag`dir haqqindag`i taliymatin islep shiqti. Kalvinizmnin` dawamshilari kalvinistler yamasa reformatorlar dep ataldi ha’m Shotlandiya. Gollandiya, Arqa Germaniya, Frantsiya, Angliyada u’lken abiroy ha’m ta`sirge iye boldi. Kal`vinistlik shirkewden ja`ne bir ag`im Presveterianlik (greksheden «en` eski») kelip shiqti ha’m onin` ta`repdarlari Puritanlar dep ataldi. 1592 jil Shotlandiya bul ta’liymatti tiykarg`i ideologiya sipatinda qabil etti.
Anglichan shirkewi –Angliyanin` ma`mleketlik shirkewi 1534 jili jergilikli katolik shirkewi karol Genrix VIII shirkew baslig`i dep ja`riyalandi, yag`niy shirkew karol ha`kimiyatina boysindirildi. XVI a`sirdin` ortalarina kelip yag’niy Elizaveta I (1558-1603) ibadatlardi anglishan tilinde alip bariw ja`riyalandi, postlar biykar qilindi ruwxaniyler u’ylenbewi ma`jburiy bolmay qaldi. Protestantlar ta`liymatinin` en` ko`p sanli dawamshilari baptistler Baptizm (grekshe “suwg`a sho`ktiriwi”`) XVIII a`sir baslarinda payda bolg`an bolip, ha’zirgi ku’nde du’nyanin` 130 ma`mleketinde o`z ta`repdarlarina iye. Baptistler tek g`ana o`spirimlerdi shoqindiriwg`a alip baradi. Baptistlerdin` tiykarg`i qag`iydasi «Hesh kim sonin` ishinde, ata-analar ha’m adam ushin birden-bir dindi tan`lay almaydi. Adam dindi sanali ra`wishte o`zi ixtiyar qilmag`i za`ru`r».
XIX a`sirdin` 30 jillarinda, awir ekonomikaliq krizis ha’m uliwma issizlik da`wirinde Vilyam Miller (1782-1849) ta`repinen Adventistler (latinsha-keliw) ha’reketinin` tiykari salindi. Adventistler bir neshe shirkewlerge bo`lingen bolip, olardin` en` ulkeni “jetinshi ku’n adventistleri”. Olardin` tiykarg`i ideyasi, Isanin` ekinshi ret jerge tusiwi ha’m insaniyatti qutqariwi, shaytan ha’m onin` ta`repdarlarin joq etiwi. Olar adamlardi Isani ku`tip aliw ushin jaqsi, a`depli boliwg`a shaqiradi. Adventistler dindarlardan o`z da`ramatlarinin` bir bo`legin shirkew esabina o`tkeriwdi ha’m tinbastan propoganda islerin alip bariwdi talap etedi. Isa payg`ambardin` ekinshi ma`rtebe jerge qaytiwi haqqindag`i boljaw Na`jat joli dep esaplanadi.
Xristian dini XI a`sirden baslap Shig`isqa qaray jayila basladi, biraq ayrim aymaqlarda bul din bunnan da burin kirip kelgen. Ma`selen, 280 jildayaq Talas(Mervke) shirkewleri qurip bitirilgen, Samarqandta (310 jildan), Mervde (334 jildan), Geratda (430jildan), Xorezmde Marida ha’m Orta Aziya basqa qalalarinda episkoplikler bolg`an. Orta Aziyada Islamnin` en jayiwi da`wirinde bul eki din ortasindag`i kelispewshilikler ha`wij aldi. Biraq sog`an qaramastan X a`sirge shekem Samarqandta, Xorezmde,Tashkent walayatlarinda xristianliq orinlari bolg`an. Ha’tte Beruniy jasag`an da`wirde ha’m (973-1048 jj) Mervde pravoslav metropoliyasi bolg`an.
Do'stlaringiz bilan baham: |
