12-Tema: Buddizm hám xristian dini tariyxı hám filosofiyası. Joba

12-Tema: Buddizm hám xristian dini tariyxı hám filosofiyası.
Joba:
1. Buddizm dininiń payda bolıwı tariyxı, tiykarǵı táliymatları, aǵısları hám dárekleri.
2. Orta ásirlerde Dzen buddizm táliymatı. Házirgi dáwirde buddizmniń rawajlanıwı.
3. Ózbekstanda buddizmniń dininiń tariyxıy túbirleri hám házirgi zaman.

Din tariyxinda a`hmiyetli waqiya bul du’nyaliq dinlerdin` buddizm, xristianliq ha’m islamnin` payda boliwi bolip esaplanadi. Milliy dinlerden du’nyaliq dinlerdin` o`zgesheligi olar milletler araliq xarakterge iye. Bul diniy sistemalardin` payda boliwi xaliqlardin` turmisinda a’hmiyetli tariyxiy jagdaylardin` ju`zege keliwi menen baylanisli. Misali, buddizm b.e.sh. VI a`sirde a`yyemgi Hindstanda qul iyelewshiliktin` ku`shli rawajlaniw protsessi menen baylanisli diniy ideologiya sipatinda payda boldi. Xristian dini Rim imperiyasinda qul iyelewshiliktin` teren` krizisi da`wirindegi ideologiyaliq ko`rinis. Islam dini Arabstan yarim atawinda a`yyemgi uriwliq qa`wimlik du`zimnin` krizisi da`wirinde payda bolg`an.Bul dinler ja`miyetlik rawajlaniwdin` ha’r qiyli da`wirlerinde payda bolsada adamlar ja`miyetinin` milliy ma`mleketlik shegaralarinan shig`ip, du’nyaliq dinlerge aynaldi. Du’nyaliq dinlerdin` payda boliwi – bul ha’r qiyli xaliqlar, ma`mlekeler ortasindag`i siyasiy, ekonomikaliq, ma`deniy baylanislardin` rawajlaniwinin` na`tiyjesi bolip esaplanadi.

Ha`r bir du’nyaliq din belgili bir tariyxiy jag`daydi, xaliqlardin` belgili ma`deniy tariyxiy jag`daylarinda ju’zege kelgen. Sonliqtan du’nyaliq dinlerdin` ha’r birinin` o`zinin` xarakterli o`zgesheligi bar.
U`sh du’nyaliq dinnin` en` a`yyemgisi buddizm bolip, ol eramizdan aldin`g`i VI a`sirde Hindstanda juzege kelgen. Bul dinge iseniwshiler Qubla, Qubla-Shig`is, Shig`is Aziya ma`mleketlerinde, Shri-Lanka, Hindstan, Nepal, Butan, Qitay, Singapur, Malayziya, Mongoliya, Koreya, Vetnam,Yaponiya, Kambodja, Birma, Tayland, Laos, Evropa ha’m Amerikanin` geypara jerlerinde, Rossiyanin` arqasi Buryatiya, Kalmikiyada jasaydi.
Ha`zirgi waqitta ko`pshilik ma`mleketlerdin` huqiq normalarina tiykarlanip dinge iseniwshilerdin` sani esapqa alinbaydi. Sonliqtan shama menen bu’gingi ku’nde du’nyanin’ 86 ma’mleketinde 700 mln a’tirapinda xaliq bul dinge siyinadi.
Buddizm Hindstanda diniy filosofiyaliq ta`liymat sipatinda payda bolip, onda ko`plegen nizamliq derekler ha’m ko`p sanli diniy bag`darlar bar.
Buddizmnin` tu`rli milletler ta`repinen ken` tu`rde qabil qiliniwi ha’m onin` tarqalip ketiwinin` sebebi onin` tu`rli milliy ha’m diniy da`stu`rler menen kelise aliwi bolip, bul na`rse buddizmnin` turmistin` barliq tarawlari, sonin` ishinde diniy, ma`deniy, siyasiy, ekonomikaliq qatlamlarg`a kirip bariwina sebep boldi.
Buddizmnin` tiykarin saliwshi tariyxiy shaxs haqqinda mag’liwmatlardi ilimpazlar bizge shekem jetip kelgen derekler menen tastiyiqlaydi. Buddizmnin` tiykarin saliwshi haqqinda xabar beriwshi folklor ha’m a`debiy shig`armalar oni Siddxartxa, Gautama, Shakya muni, Budda, Tadxagata, Djipa, Bxagavan siyaqli atlar menen ataydi. Bul atlardin` ma`nisleri to`mendegishe, Siddxartxa- jeke ati, Gautama- uriw ati, Shakyamuni- shaklar qa`wiminen shiqqan danishpan, Budda- nurlang`an, Tadxagata- sonday kelip sonday ketken, Djipa- jen`impaz, Bxagavan- ta`ntana qiliwshi. Bul atamalar ishinde en` belgilisi Budda bolip, usi attan dinge buddizm atamasi berilgen.
Siddhartxa Gautama hasli shaxzada bolip, ol 20 jasqa shekem o’z sarayinda ta’shiwishsiz, abadan turmis keshirgen. Kunlerdin’ birinde ol saraydan sirtqa sayaxat etdi.Sol gezde ol mun’killep qalg’an g’arrig’a uqsag’an jas adamdi ha’m jerlew ma’resimin ko’redi. Bul jag’day shaxzadanin’ o’mirin pu’tkilley o’zgertip jiberdi. Ol endi saraydag’i da’bdebeli o’mirden waz keship, o’mirdin’ hasil mazmunin izlep tabiw ushin dunya boylap sayaxatqa shig’adi. Bir ku’ni ag’artiwshiliqqa erisken Budda insane birneshe ma’rte tuwiliwi ha’m o’liwin tu’sinip jetedi. Keyingi o’mirde insannin’ kim bolip tuwiliwi ha’m onin’ bul dunyadagi say ha’reketleri ha’m a’mellerine baylanislidir. Budda ha’m onin’ ta’repdarlari insane o’tirik so’ylemewi, mal-dunya toplamawi, tiri janzatlardin’ qanin to’kpewi lazim dep esaplaydi. Insan ha’r qanday niyetlerden waz keshiw zaru’r, sebebi artiqsha arziw-a’rman azap aqiretke alip keledi dep tu’sindiredi. Buddistler qurt-qumirsqalardida basip almaw ushin qistada jalan’ayaq ju’rgen. Da’slep bul dinde qudaylar bolmag’an, sebebi qudaylar insanlarg’a ja’rdem berealmaydi dep tu’singen.Biraq ko’p o’tpey Buddanin’ o’zi qudayg’a aylanadi. Buddanin’ aq nilufar gu’li u’stende maldas qurip otirg’an mu’sinin sog’ip og’an siyindi.
Ha’zirgi ku`nde Buddanin` bes biografiyasi ma`lim.
1. Maxavostu- eramizdin` II a`sirinde jazilg`an.
2. Lalitavistara- eramizdin` II-III a`sirinde jazilg`an.
3. Buddxacharita- Budda filosoflarinin` biri Ashvagxosha ta`repinen eramizdin` I-II a`sirinde do`retilgen.
4. Nidanakatxa- eramizdin` I a`sirinde jazilg`an.
5. Abnixishkramansutra.
Bul biografiyalar arasinda tiykarg`i qarama qarsiliq Buddanin` qaysi jillarda jasag`anlig`inda. Olar eramizdan aldin`g`i IX-III a`sirler arasinda tu`rli mu`ddetlerdi ko`rsetedi. Ra`smiy buddaliq esapqa bola Budda eramizdan aldin`g`i 623 jilda tuwilip, 544 jili du’nyadan o`tken biraq ko`pshilik izertlewshiler eramizdan aldin`g`i 564-483 jillarda jasag`an dep esaplaydi. Geyparalari 560-480 jillar dep ko`rsetedi.
Biografiyalarda Buddanin` haqiyqiy turmisi menen a`psanaliq turmisi aralasip ketedi. Siddxartxa Shak qa`wiminin` patshalarinin` biri Shuddxodanin` balasi edi. Onin` sarayi Gimalay taw eteginde Kapilavasti degen awilda bolg`an. Anasi malika – Mayya. Patsha balasin hesh bir kemshiliksiz ta`rbiyalap, qon`si patshalardin` birinin` qizi Yashadxarag`a u’ylendirip, onnan Raxula atli bala tuwiladi. Qiyinshiliq ko`rmey o`sken Siddxartxa qartayg`an, awiriw, miynetli qa`lender g`arrini ko`rip, qatti ta`sirlenip, insandi qiyinshiliq ha’m azaptan qutqariw jollarin izlep, 20 jasinda saraydi taslap, 5 qa`lenderge qosilip awilma-awil gezip, aqir ayag`inda bul jollarda belgili maqsettin` joq ekenligin an`lap, olardan ayirilip, tog`aylardi gezip, bir terektin` astinda dem aliw ushin otiradi, haqiyqatliqti tappag`ansha bul jerden turmawg`a wa`de beredi. Bul otiriwdin` 49- shi ku`ni qalbine «sen haqiyqatliqti taptin`» degen dawis keledi. Onin` ko`z aldinda pu`tkil barliq ko`rinedi. Ol ha’mme jerde asig`isliqti, umtiliwshiliqti ko`redi. O`mir shegi joq uzaqliqti go`zlep o`tip baratirg`an edi. Insan aqili jetpes bir ku`ni – Trishna-jasaw u’miti ha’mmenin` tinishin buzip, o`ltirip ja`ne qayta jaratar edi. Mine endi Budda kimge qarsi gu`resiw kerekligin an`ladi. Sol payittan Budda- nurlang`an dep ataldi. Ol astinda otirg`an terek nurlang`an terek dep ataldi.
Budda o`zinin` birinshi taliymatin Varanasi qasindag`i Rishipatana bag`inda o`zinin` bes qa`lender doslarina tu`sindirdi, olar Buddanin` birinshi sha`kirtleri boldi. Budda o`z sha`kirtleri menen ju`rip, ta`liymatin tarqatqan. Budda 40 jil dawaminda Hindstannin` tu`rli jerlerinde o`z ta’liymatin tarqatip, 80 jasinda Kushtnagara degen jerde du’nyadan o`tken. Onin` denesi hind da`stu`ri boyinsha ku`ydirilip, ku`li 8 budda ja`miyetine bo`lip berilip, ha’r bir ja`miyet oni ko`mgen jerine ibadatxana qurg`an. Buddanin` o`miri haqqinda tu`rli a`psanalar payda bolip, bular boyinsha Budda ko`p jillar dawaminda ko`p tu`rli adamlar haywanlar tu`rinde tuwilg`an: 84 ma`rte ruwxaniy, 58 ma`rte patsha, 24 ma`rte dindar, 13 ma`rte sawdager, 18 ma`rte maymil, 12 ma`rte tawiq, 8 ma`rte g`az, 6 ma`rte pil, sonday-aq baliq, qurbaqa, tishqan, qoyan tu`rlerinde tuwilg`an. Barlig`i bolip 550 ma`rte tuwilg`an. Ol qaysi jerde, qanday tu`rde tuwiliwin o`zi belgilegen.
Son`g`i ma`rte qudaylar insaniyatti tuwri jolg`a baslawi ushin insan ko`rinisinde do`retken. Bul a`psanalardin` geyparalari boyinsha jer ju`zinde Gautamag`a shekem 6 budda o`tken. Sonliqtan buddizmnin` muqaddes jerlerinde 7 ibadatxana salinip, 7 terek egiledi. A`psanalar boyinsha 24 budda a`wladi o`tken dese, geyparalari min`lap buddalar o`tken deydi.
Buddizm a`yyemgi hind diniy filosofiyaliq taliymati negizinde ju`zege kelgen, a`meliyattan ha’m teoriyadan ibarat diniy sistema. Onin` tiykari- «O`mir- bul azap, aqiret» degen ideya. Budda nizamlari boyinsha adam o`zine maslang`an bolip, o`zinen tuwiladi, o`zin-o`zi joq etedi, yaki qutqaradi. Bul na`rse Buddanin` bodxi bay tereginin` astinda ashqan «ulli to`rt» shinliqta bayan etiledi. Ulli shinliqlardin` birinshisi: bul du’nyadag`i tiri jasawshiliq azap aqiret, ja`birleniw, japakeshlik bolip tabiladi, tuwiliw-azaplaniw, keselleniw-azaplaniw, muxabbat-azaplaniw, o`liw-azaplaniw h.t.b.

• 
  ekinshisi: sol azap aqiretlerdin` sebebi adamnin` o`zinde jaylasqan. Bul sebeplerge adamg`a ta`n bolg`an o`mirden la`zzet aliwg`a, baxitli bolip jasawg`a umtiliwshiliq, bayliqqa, a`melge qizig`iwshiliq h.t.b.
  
• 
  Ushinshisi: azap aqiretlerden qutiliwdin` jollari haqqinda. Bular adamnin` o`z tilekleri menen na`psilerin tiyiwi, quwanishqa, baxitqa, muhabbatqa, a`melparazliqqa, umtiliwshiliq qa`siyetleri menen sezimlerin waz keshiw.
  
• 
  To`rtinshisi: - azap aqiretlerden qutiliw ushin to`mendegi na`rselerge a`mel qiliw kerek. Bul joldan barg`an adam Budda jolin tutadi.
  
• 
  Buddizm taliymati tiykarinan u`sh bo`limnen ibarat.
  

1.Meditatsiya 2. A’dep-ikramliq 3. Danaliq
Meditatsiya:
1. Duris tu`siniw. 2. Duris niyet qiliw. 3. O`zin duris tutiw.
4. Duris an`law 5. Duris ha’reket qiliw. 6. Duris qatnasiqta boliw.
7. Duris pikir ju`rgiziw. 8.Duris so`ylew.
A`dep ikramliliq normalari - Budda “Pancha Shila” na`sihati.
1. Adam o`ltiriwden saqlaniw. 2. Urliqtan saqlaniw. 3. Nekege biyopaliq islemew.
4. O`tirik so`ylemew. 5. Ma`siretug`in ishimliklerdi ishpew. 6. Tu`sten keyin awqatlaniwdan saqlaniw. 7. Oyin ku`lkiden saqlaniw 8.Bezeniw, boyaniwdan saqlaniw.
Danishpanliq- bul buddizmnin` tiykarg`i maqseti bolip, zatlar tabiyatin duris tu`siniw.
Budddizmnin’ tiykarg’i bag’darlari(ag’imlari):
1. Xinayana (kishi arba). 2. Maxayana (u’lken arba). 3.Tszintu 4. Tyantay 5.Tantrizm
6. Chan-Buddizm 7. Lamaizm
Xinayana-diniy bag’dar sipatinda b.e.sh. I a’sirde qa’liplesken. Biraq onin’ tiykarg’i qag’iydalari bunnan burin, Tripitakada bayan etilgen. Xinayana ta’liymatina ko’re dxarmalar ta’biyatti u’yreniwge ha’m nirvanag’a ruwxiy jol menen erisiledi. Bul jol ju’da’ awir, sol sebepli tek g’ana monaxlar g’ana nirvanag’a jetisiwi mu’mkin. Keyinshelik Xinayanada quramali ha’m da’bdebeli ma’resimler, buddizmnin’ muxaddes orinlarina g’alaba tu’rde ziyaratlar etiwler engizilgen. Bul bag’dar Shig’is Hindstanda, Shri-Lankada, Hindi-qitay ma’mleketlerinde ken’ tarqalg’an. Buddizmnin` tarqaliwinda Sangxa-budda ja`miyetlerinin` roli ulken. Olar jildin` xawasi jaqsi bolg`an 9 ayda qalama qala, awilma-awil ju`rip, budda ta`liymatin tarqatqan.
Maxayana-bunda ruwxiy ka’millikke jetisiwge a’mel etiwshi, qudayg’a siyiniwshi ruwxaniylerge siyliqlar berip ja’rdem etiwshi ha’r qanday a’piwayi dindar najot tabiwi mu’mkin degen ta’liymatqa tiykarlanadi.
Tszintu bag’dari-Qitayda ju’zege kelgen ha’m keyinshelik Yaponiyag’a o’tken. Og’an Xuey-Yuan tiykar salg’an. V-VII a’sirlerde bul bag’dardi onin’ sha’kirtleri rawajlandirg’an. Sonday-aq bul bag’dar Qitay buddizminde sezileri abiroyg’a iye bolg’an ha’m ra’smiy ta’n aling’an.
Tyantay yaki Tenday bag’dari- bul at usi attag’i bir ibadatxana ati menen baylanisli. Bul bagdardin’ da’slepki ko’zge ko’ringen wa’killerinin’ biri monax Chji-I bolg’an. Chji-I ta’liymatina ko’re, bul du’nyadag’i ha’mme na’rse haqiyqiy emes, olar tek bosliqtan ibarat bolip, waqtinshaliq barliq. Tyantay bag’dari o’z ta’reptarlari arasinda u’lken abiroyg’a iye bolip, XIV a’sirge shekem bar bolg’an.
Qitayda bulardan tisqari “Chan” ha’m “Tantrizm” bag’darlarida belgili bolg’an.
Tantrizm- Hindstanda I min’ jilliq ortalarinda ju’zege kelip, keyinshelik Qitayg’a o’tken. Buddizmnin’ bul bag’dari VIII a’sirge kelip ku’shli rawajlandi. Bug’an bul bag’dardin’ 3 ataqli patriarxlari Hindstannan kelip xizmet alip bariwlari sebep boldi. Biraq bul bag’dar g’a’rezsiz ha’m ta’sirli bag’dar sipatinda Qitayda uzaq qalmadi.
Chan-Buddizm- bul bag’dardin’ ati sanskrit tilindegi “dxiana”-meditatsiya, pikirdi ja’mlew ma’nislerin bildiredi. Hindstanda payda bolip, Qitayda bul bag’dardi Dao-An ha’m Xuey-Yuanlar rawajlandirg’an.
Lamaizm- buddizmnin’ tiykarg’i bag’darlarinin’ biri bolip, ol tibet tilinde “lama”-en’ ulli degen ma’nini bildiredi. Bul diniy bag’dar basshisida lama dep ju’ritiliedi.
Lamaizm Tibette VII-XIV a’sirde tibetliklerdin’ a’yyemgi dinin Bon-Po (shamanizmnin’ bir tu’ri) elementlerin qabil etken Maxayana ha’m Tantrizm tiykarinda ju’zege kelgen bolip, ha’zirde tibetliklerdin’ tiykarg’i dini esaplanadi. Ol bir neshe firqa ha’m mazxablarg’a bo’linedi. Lamaizm XVI a’sir aqirinda mong’ollar, XVI a’sir baslarinan Rossiya aymag’inda jasawshi buryatlar, tuvaliqlar ha’m qalmiqlar arasinda da tarqalg’an. Lamaizm ta’liymati nizamliqlari Kanjur (108 tom) ha’m Tanjur (225 tom) atli muxaddes kitabinda ja’mlengen. En’ joqari ruwxaniyi Dalay-Lama. (dalay-tibetshe, ten’iz degeni, ten’izdey ulli lama)
Eramizdan aldin`g`i 273-232 jillari hu’kmranliq etken imperator Ashoka da`wirinde buddizmnin` taraliwina ulken mu`mkinshilikler jaratilip berilgen. Budda ja`miyetleri(sangxa) ha’r qanday basqa din, ma`deniyat yaki u’rp-a`detler qorshawinda, aralaspawinda bir neshe ju`z jillar o`zlerin saqlap, reti kelgende olarg`a o`z ta`sirlerin ko`rsetken.
Buddizmnin’ Orta Aziyag’a kirip keliw tariyxin u’yreniw boyinsha L.I.Alboum,
V.V. Bartold, T.V.Belyaeva, V.P.Vasiliev, V.L.Vyatkin, M.E.Masson, G.A.Pugashenkova, E.V.Rtveladze, B.Ya.Staviskiy, B.A.Turg’unov, Z.I.Usmanova h.t.b izertlew jumislarin alip bardi. Buddizm eramizdin’ I a’sirinde Kushan imperiyasi hukimdari Kanishka da’wirinde Orta Aziyag’a kirip keldi ha’m VIII a’sirge deyin ha’reket etti. Dalvarzintepa, Quva, Zartepa, Qarawiltepa, Ayritam esteliklerinde tabilg`an budda musinleri Kushan imperiyasinda buddizmge u’lken a’hmiyet berilgeninen da`lalat beredi. Buddizm I a`sirde Qitayg`a, IV a`sirde Koreyag`a, VI a`sirde Yaponiyag`a, VII a`sirde Tibetke, XIII- XVI a`sirlerde Mongoliyag`a, XVII-XVIII a`sirlerde Buryatiya ha’m Tuvag`a, XIX-XX a`sirlerde Amerika ha’m Evropag`a kirip baradi. Buddizmnin` basqa jer juzilik dinlerden o`zgesheligi ka`ramatli bir quday ideyasi joq. Buddizm taliymatinda hesh qashan basqa qudaylarg`a siyiniw qadag`an etilmegen. Biraq olarg`a ibadat etiw, insang`a waqtinsha ta`selle beriwi mu’mkin, biraq Nirvana (o`shiw degen ma`nide) jag`dayina alip barmaydi, tek g`ana Budda nirvanag`a alip barip, insandi qiyinshiliqtan qutqaradi dep tu`sindiredi.
Buddizm ta’liymati bir qatar toplamlarda bayan etilgen. Olardin` en` tiykarg`isi- Tripitaka (yamasa Tipitaka) – u’sh sebet ma`nisin an`latadi. Ha`zirgi da`wirde Shri-Lankada saqlang`an. Ol eramizdin` baslarinda qa`liplesip, buddizmnin` haqiyqiy ma`nisi esaplang`an sutra tekstleri, a`dep-ikramliliq tekstleri, buddizmnin` filosofiyaliq ha’m psixologiyaliq mashqalalarina arnalg`an tekstlerden ibarat. Keyin ala sanskrit, qitay, tibet, kxmer ha’m yapon tillerinde buddizmge tiyisli a`debiyatlar ken` tarqalg`an, biraq olardin` tariyxiy a’hmiyeti kemlew bolip, Budda o`mirine tiyisli rawayatlar Tripitakada ja`mlengen.