12-Tema: Buddizm hám xristian dini tariyxı hám filosofiyası. Joba

Bekkemlew ushın sorawlar

1.Buddizm dini payda bolıw tariyxın aytıń?

2.Buddizm dininiń táliymatlarınıń ózgesheligi nede?
3.Buddizm dininiń aǵimları hám olardıń bir-birinen parqı nede?
4.Buddizm dininiń Orta Aziyaǵa kirip keliw tariyxın aytıń?


Xristian дини
Reje:
1. Xristianliqtin` payda boliwi.
2. Xristianliqtin` bo`linip ketiw sebepleri.
3. Xristianliqtin` tiykarg`i ag`imlari

Bu’gingi ku’nde xristian dini du’nyada siyiniwshilar jag’inan 1-orinda turadi yag’niy ha’zirde du’nyanin’ 220 dan aslam ma’mleketine tarag’an bolip, 2 mlrd shamasinda xaliq siyinadi.

Xristianliq bizin` eramizdin` I a`sirinde Pаlestinada payda boldi. Onin` payda boliwi 2000 jil aldin Palestinadag`i Vifleem awilinda, usta Iosif ha’m onin` hayali Mariyadan du’nyag`a kelgen balasi Iisus (Isa) ati menen baylanisli. Ha`zirgi jil sanaw usi sa`neden baslanadi. An`izlarda aytiliwinsha Iisus du’nyag`a kelmesten aldin Pаlestina xalqina (Israil perzentlerine) olardin` ba`rshe gu’nalarinan azat etiw ushin ha’m o`z janin qurban etip basqalardin` gu’nasin juwatug`in, quday ta`repinen jiberilgen ka`ramatli qutqariwshi, onin` wa`kili messiya du’nyag`a tez arada keletug`inlig`i болжан2ан edi. Solay etip du’nyag`a belgilengen kunde Iisus keledi. Onin` tuwiliwi menen sol waqtag`i Izraildin` zalim ha`kimi Irod bul awilda tuwilg`an barliq balalardi o`ltiredi, biraq Iisusti ata-anasi Egipetke alip qashiwg`a u’lgeredi. Ko`p jillar ol o`zi haqqinda hesh mag`liwmat bermeydi, biraq 30 jasqa jetkende qudaydin` perzenti ha’m usinin` menen birge Iisus Xristos ati menen o`zinin` payg`ambarliq jumisin baslaydi. Ol ma`mleket boylap sayaxat etip ko`plegen karamatlar ko`rsetken o`lilerdi tiriltken, soqirlardi, mayiplardi emlegen h.t.b. Iisus 3 jil dawaminda o`z jumisin alip baradi. Onin` xaliq arasinda abirayinan qoriqqan Ierusalim qalasinin` ruwxaniyleri oni sudg`a beredi ha’m Rim prokurori Pontiy Pilat oni o`lim jazasina buyiradi. Oni Golgofa tawinda ulken atanaq ag`ashqa tiriley shegelep qiynap o`ltiredi. O`limnin` u’shinshi ku’ni ol tirilip, azg`ana waqit o`zinin’ sha`kirtleri arasinda boladi. Son’ olardin’ ko`z aldinda aspang`a uship ketedi. Xristianliqtin` tiykarin salg`an adamnin` du’nyadag`i turmisinin` qisqasha mazmuni usidan ibarat. Xristianliqtin` ha’m basqa dinlerge uqsap insan ja`miyeti rawajlaniwinin` belgili basqishinda, ja`miyetlik turmis salasinda juz bergen o`zgerislerdin` diniy qarslar salasinda sawleleniwi sipatinda payda boladi. Tariyx soni da`lilleydi. Rim quldarliq imperiyasi idiray baslag`an feodal qatnaslar qa`liplesip atirg`an bir waqitta xristianliqtin` da`slepki bo`rtikleri payda bolg`an. Eramizdin` I-III a`sirlerinde Rim ja`miyetinde taralg`an uliwma krizis usig`an ta`n oy pikirlerdi keltirip shig`arg`an. Bunin` na`tiyjesinde xristian dini ha’m onin` karamatli ku’shleri ta`repinen adamlardi zulimnan azat etiw haqqindag`i “qutqariwshi” ideyalari payda boldi. Bunin` na`tiyjesinde u’mitsiz bolip jasap atirg`an millionlap qullar xristian dinin qutqariwshi ideyalarin ta`n aladi. Usi ma`niste xristian dini da`slep qullardin` dini sipatinda payda bolg`an dep aytsaq boladi. Frantsuz tariyxshisi Sharl` Eimen usinday degen edi: «Spartak jen`iliske ushirag`ani arqali Iisus jen`is qildi». Waqittin` o`tiwi menen bul din hu’kmran toparlar dinine ha’m aylandi.
Bunin` tiykarg`i sebepleri imperiya ha`lsizlenip barg`an sayin hu’kimdarlar ha’m imperiya xaliqlarin ajiratip jiberiwshi emes, al olardi birlestiretug`in dinge mu`ta`a`j boldi. Rim imperatori Konstantin 313 jili bul dindi ma`mleketlik din dep ja`riyaladi. 325 jil Konstantin ko`rsetpesi boyinsha du’nya xristianlarinin` birinshi jiynalisi Nikey soborinda shaqirildi. Bul soborda xristianliqtin` tiykarg`i dogmalari tastiyiqlandi, shirkew qag`iydalari jazilg`an kitaplar qabil etildi. Xristian shirkew ma`mlekettin` ra`smiy shirkew dep belgilendi. Shirkew Rim imeratorin qudaydin` wa`kili dep ja`riyaladi. Bunin` na`tiyjesinde du’nyaliq patsha shirkew ja`rdeminde qudaydin` wa`kiline aynaldi. Xristianliq diniy ta’liymatinin` mazmuni to`mendegilerden ibarat:
-Quday muxaddes u’shlikte (troitsa) ko`rinedi. Yag`niy quday u’sh obrazda biraq jeke birew. Bul degeni quday-Ata, quday-Bala, quday-Muxaddes ruwxtan ibarat. Biraq bul u’sh obrazli qudaylar kelip shig`iw menen bir birinen ajiralip turadi. Ma`selen, quday-Ata tuwiliw joli menen payda bolg`an. Oni hesh kim jaratqan emes. Quday-Bala bolsa tuwilg`an quday – Muqaddes Ruwx bolsa quday Atadan payda bolg`an.
Tiykarg`i dog`malari (aqidalar):
-Quday-bala (Iisus) qutqariwshi messiya yag`niy quday jaratqan wa`kil. Ol karamatli qutqariwshi. Xristianliqtin` tiykarshisi Isa o`ltirilgennen keyin aspang`a ko`terilip ketken, ol keleshekte tiriler ha’m o`liler ustinen hu’kim shig`ariw ushin aqiret ku’ni (Sudniy den) qaytip keledi.
-Isa ha’m karamatli ha’m insaniy ta`biyatqa iye
-Bibi Maryam qudaydin` anasi, ol qizliq belgisin saqlag`an halda Isani tuwg`an.
-Ikonalarg`a siyiniw.
-Quday ha’mme na`rseden u’stin turadi ha’m ma`n`gi. Oni hesh kim jaratqan emes. Quday du’nyanin` jaratiwshisi. Ol du’nyani alti ku’nde jaratqan.
-Adamzat tuwilg`an waqittan baslap gu’nali Quday jaratqan ba`rshe tirishilktin` gu’ltaji insan edi. Sebebi, Quday adamdi o`zine uqsas jaratqan. Bul uqsasliqtin` tiykarg`i belgileri – bul insang`a berilgen aqil, oy-parasat, ma`n`gi turmis. Ha’r bir du’nya dininin` muxaddes kitabi bolg`aninday xristianliqtin` ha’m usinday kitabi bar, ol «Bibliya» dep ataladi. «Bibliya» degen so`z grek tilinen aling`an bolip «Kitap» degen ma`nisti bildiredi. «Bibliya»nin` xristianliq payda bolmastan aldin jaratilg`an birinshi ha’m u’lken bo`legi «Eski wa`siyat»(Ahd, Vetxiy Zavet) dep ataladi ha’m Iudaizm dininn` muqaddes kitabi «Tavrot» esaplanadi. «Bibliya»nin` xistianliq penen baylanisli bolg`an ekinshi bo`limi «Jan`a wa`siyat (Ahd «Noviy zavet»)» dep ataladi.
Kitaplar atina «Wa`siyat» so`zinin` qosilip isletiliwi «Quday menen adamlar ortasindag`i qatnaslar wa`siyatnama menen ta`rtipke salinip turiladi» degen tusinik tiykar etip aliniw menen bildiriledi. Usi ma`niste alg`anda «Jan`a wa`siyat»- Qudaydin` Isa da`ldalshilig`inda adamlar menen jan`a wa`siyatlasiw demek. «Jan`a wa`siyat» 27 kitaptan, yag`niy 4 Injil (Evangelie- jaqsi xabar), Apostollardin` (Isanin` sha`kirtleri, xristianliqtin` da`slepki taratiwshilari) a`melleri, 21 risola ha’m karamatli alim Isanin` «Wa`xiynamasi»nan ibarat.
Xristianliqtin` bo`linip ketiw sebepleri birinshi na’wbette Rim imperiyasindag`i siyasiy awhal, du’nyaliq ta`rtipler men belgilenedi. Xristianliqtin` bo`linip ketiwinin` diniy sebepleri ha’m bar, biraq du’nyaliq sebepleri birinshi orinda turadi. Tariyxtan belgili 395 jilda, ishki kelispewshilikler ha’m sirtqi hu’jimler na`tiyjesinde Rim imperiyasi ekige bo`linedi.
-Batis (Rim) ha’m Shig`is(Vizantiya). 476 jili bolsa Batis Rim imperiyasi tolig`i menen qulaydi. Rim imperiyasinin` qulawi, tabiyiy ra`wishte, xristianliqtin` keyingi ta`g`dirine ta`sir etpey qalmadi. Batis Rim imperiyasi idiraw na`tiyjesinde oraylasqan ha`kimiyat joqqa shiqti. Payda bolg`an ma`mleket ele ha`lsiz edi. Na`tiyjede bul awhal Rim shirkew basshisinin` abirayinin` sheksiz da`rejede o`siwine alip keldi. Keyin ala Rim papasi dep atala basladi.
Shig`is Rim imperiyasinda awhal basqasha edi. Bul jerde kushli imperator ha`kimiyatinin` saqlanip qalg`anlig`i Shig`is imperiya shirkewinin` (Konstantinopol shirkewi) sheklenbegen huqiqqa iye boliw mumkinshiligin bermedi. Vizantiyada shirkew imperatorg`a boysindirildi. Na`tiyjede Rim shirkew Konstantinopol shirkewin o`zine boysindira almadi. Bunnan basqa diniy taliymatlarda bayan etiwde ha’m jan`a du`zilgen shirkewlerdi qadag`alaw ma`selesinde ha’m tag`ida da`ramatlardi bo`listiriwde ha’m bul eki shirkew ortasinda kelispewshilikler kelip shiqti. Na`tiyjede 1054 jili Rim papasi Lev IX ha’m Konstantinopol` patriarxi Kirudariy bir birine na’let ja’riyaladi. Xristianliq a`ne usi sa`neden baslap ekige bo`linip ketti. Olardin` biri Rim papasina boysiniwshi katolik (uliwma ja`ha`n) shirkewi, ekinshisi Konstantinopol patriarxina boysiniwshi pravoslavie (shin isenim) shirkewi dep ataladi.
Xristian dini bir neshe bo`limlerge bo`linedi. Olardin` en` irileri joqari ko`rsetilgenindey Katolitsizm ha’m Pravoslavie. Katolikler ha’m pravoslavlar «Muqaddes u’shlikke» isenedi ha’m bul dinnin` basqada tiykarg`i qag`iydalarin ta`n aladi. Biraq olar arasindag`i ayirmashiliqlar ha’m bar. Katolikler muxaddes Rux-Quday ha’m Quday-Atadan ha’m Quday baladan kelip shiqqan dep esaplasa, pravoslavlar muxaddes-ruwx tek g`ana Quday-Atadan kelip shiqqan dep esaplaydi. Katolitsizm “Bibliya”ni, “Injil”di (tek g`ana latin tilinde jazilg`an) ha’m muxaddes an`izlardi yamasa apostollar qag`iydalar jiyindisin diniy ta’liymat derekleri dep esaplaydi. Ja`nede katolik shirkewi Injildi tek g`ana ruwxaniyler bayan etiwi mumkin dep esaplaydi. Katolitsizmnin` ja`ne bir ayirmashilig`i bul Rim papasinin` jalg`izlig`i haqqindag`i dogma. Ol boyinsha papa katolik shirkewinin` baslig`i, Isanin` ha`kimi ha’m apostol Petrdin` orinbasari bolip esaplanadi. Katolik shirkewinin` ja`ne bir o`zgesheligi bul XIII a`sirde islep shig`ilg`an “sawap isler” haqqindag`i ta`liymat. Bul ta’liymat boyinsha ha’r adam o`z gu’nasin juwiw ushin shirkewden keshirim satip aliwg`a bolatug`in edi. Papalar usi ta’liymat tiykarinda orta a`sirlerde gu’nalardi keshiriw haqqindag`i jarliqlar (indulgentsiya) menen sawda alip bardi. Katoliklerdin` diniy a`njumanlarinda basqalarda o`zgeshe misal ushin balani shoqindirg`anda, olar pravoslavlarday suwg`a batirip almaydi, al onin` u’stinen suw quyadi. Shoqintirilg`annan keyin xush-boy may balalig`inda emes, pravoslavlarday, al er jetkennen keyin su’rtiledi. Adamlar qan ha’m vino menen emes, tek g`ana nan menen prichashenie qiladilar (prichashenie degende Isanin` kelbeti ha’m qani qosilg`an nan ha’m vinoni tatiw).
Shoqing`anda u’sh barmaq menen emes, bes barmaq penen shoqinadi. (Atanaq xristianliqta muxaddes belgi, diniy siyiniw predmeti). Katoliklerdin` ma’resimi da`bdebeli ha’m tantanali boliwi menen ajiralip turadi. Katolitsizmnin` nizamlastirilg`an qag`iydalari basqalardan ayirmashilig`i
-diniy siyiniw tiykarinan latin tilinde atqarilg’an (biraq 1965 Vatikan olardi milliy tilde o`tkeriwge ruxsat etti).
-Ruwxaniylerdin` u’ylenbesligi (pravoslavlarda tek g`ana monaxlar)
-Diniy ma`rtebeden shig`iw mu’mkin emes.
-Kardinallar institutunin` orin alg`ani (Kardinal Rim papasina keyin joqari ruwxaniy).
Olar tek Papa ta`repinen tayinlanip, al Kardinallar awqami Papani saylaydi. Ha’zirgi ku’ni du’nyada Vatikan du’nya katolik shirkewinin` orayi. O`z atin Rim qalasi jayasqan jeti to’beliktin` birinin` atinan alg’an. Ol Petr ibadatxanasi ha’m XV a`sirden baslap Papalar saylanatug`in Sikstin qalasi jaylasqan apostollar sarayi binalar birlespesi. 1870 jildan baslap papanin` ra`smiy rezidentsiyasi. 1929 jil papa Piy XI menen Italiya hukimetinin` baslig`i Mussolini ortasinda du’zilgen shartnamag`a muwapiq Vatikan qala-ma`mleket statusina iye boldi. Onin` territoriyasi 4429 ga.
Pravoslavie shirkewinin` katolik shirkewinen ayirmashilig`i, pravoslaviyada birden bir diniy oray, shirkewlerdin` birden bir baslig`i joq. Bul jag`day du’nyaliq sebeplerden basqa, pravoslaviyanin` da`slepki xristianliqtin` politsentrik da`stu`r a`mel qilg`an. Ha’zirgi waqitta pravoslaviyada 15 avtokafel (g`a`rezsiz) shirkew bar. Bular: Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya, Ierusalim, Rus, Gruziya, Serb, Rumin, Bolgar, Kipr, Ellada, Alban, Polyak, Chex ha’m Amerika shikewleri. Bul shirkewler tu’rli ja`miyetlik sharayatlarda is ko`rgenligi ushin tu`rli siyasiy bag`darlarina iye bolip, zamannin` aktual ma`selelerine tu`rli qatnaslar beriledi. Pravoslaviyada ha’r bir adamnin` 3 tuwilg`an ku`ni boladi degen ta’liymat alg`a su`riledi. Birinshi ku’n –bul adamnin` tuwilg`an ku’ni, biraq bul a’hmiyetli ku’n emes, sebebi ol adam jaqsi adam yamasa jaman adam bolama bul belgisiz. Ekinshi tuwilg`an ku’ni-bul onin` shoqintirilg`an ku`ni. Bul birinshi ku’nnen a’hmiyetlirek. Sebebi, ekinshi ku’ni adam ma`n`gi jasaw ushin huqiq aladi. Biraq ol jaqsi xristian bolama bul belgisiz. Son` en` a’hmiyetli 3 tuwilg`an ku’n- bul adamnin` o`lgen ku`ni. Sebebi bul ku’ni adamnin` ta`g`diri yag`niy onin` ma`n`gi azap shegiw ushin dozaqqa tu’siwi yamasa ma`n`gi ha`zlikte jasaw ushin beyishke tu’siw ma`selesi sheshiledi.
Pravoslaviyada 7 sirli ma’resimi o`zgeshe orin iyeleydi. Bular shoqindiriw, nan ha’m vino tartiw, ruwxaniydin` atag`in beriw, ta’wbe etiw, mira su`rtiw, muxaddes zaytun mayin su’rtiw, neke ma’resimi.
Pravoslaviyada bayramlar ishinde Pasxa birinshi orindi iyeleydi.
Pasxa- Isanin’ o’lgennen son’ qayta tirilgeni nishanlanip o’tkerilgen bayrami. Pasxanin’ tariyxi evreylerdin’ Peysax bayrami menen baylanisli, bul evreylerdin’ Misirdan qaship shig’iwi ha’m azatliqqa erisiwinin’ nishani. Biraq xristianliq evreylerden ajiralip shiqqan son’ o’zgeshe tu’s aldi. Pasxadan son’ pravoslav dininin’ 12 ku’nlik 12 a’hmiyetli bayrami bar. Olar:
-Biybi Maryamnin’ tuwiliwi (Rojdestvo Bojey materi)-8 sentyabr
-Isanin’ krestin tiklew (Vozdvijenie kresta Gospodnya)-12 sentyabr
-Biybi Maryamnin’ ibadatxanag’a kiriwi (Vvedenie vo xram Presvyatoy Bogoroditsi)-21 noyabr
-Isanin’ tuwiliwi (Rojdestvo Xristovo) 20-dekabrden-31 yanvarg’a shekem
-Isani shoqintiriw (Kreshenie Gospodnya)-6 yanvar
-Alg’islaw (Sretenie)
-Evangiliyanin’ na’zil boliwi (Blagoveshanie)
-Isanin’ Quddusqa kiriwi (Vxod Gospodnya v Ierusalim)-Pasxadan son’ 6 ha’pte keyingi ekshembi
-Isanin’ qayta tiriliwi (Voskresene Xristovo)-Pasxa, ba’ha’rgi ru’n ha’m tu’nnin’ ten’ligi ha’m ay tolg’an birinshi ekshembi
-Isanin’ aspang’a ko’teriliwi (Voznesenie Iisusa)-Pasxadan 39 ku’n keyin
-Muxaddes Ruhtin’ tu’siwi (Soshestvie Svyatogo duxa-Troitsin Den)
-Isa kelbetinin’ o’zgeriwi (Preobrajenie)-6 avgustda
Pravoslav shirkewinde ruwxaniyler 3 lawazimg’a bo’linedi: 1)diakon 2)ruwxaniy 3)episkop
Episkoplardin’ u’lkeni arxiepiskop dep ataladi. Paytaxt qalalarinin’ episkoplari mitropolit dep
ataladi. Pravoslav shirkewin patriarx basqaradi.