12-mavzu: To`yinmagan uglevodorodlar (alkenlar, olefinlar)

Kimyoviy xossalari. Etilen va uning gomologlarini asosiy kimyoviy xossalari ularning qo‘shbog‘lari bilan bog‘liq. Ular qo‘shbog‘ni uzilishi hisobiga oson reaksiyaga kirishadi. Ayniqsa, birikish reaksiyalari alkenlar uchun xarakterli hisoblanadi.

1. 
   Gidrogenlash reaksiyasi. Alkenlar yuqori temperaturada katalizator ishtirokida qo‘shbog‘ni uzilishi hisobiga gidrogenlash reaksiyasiga kirishadi:
   

CH₂ CH₂ + H₂ CH₃ CH₃

2. 
   Galogenlash reaksiyasi. Alkenlar qo‘shbog‘ni uzilishi hisobiga galogenlash reaksiyasiga ham kirishadi. Masalan, etilenga bromli suv ta’sir ettirilsa, etilen bromli suvni rangsizlantiradi. Reaksiya mahsuloti sifatida alkanlarning dibromli birikmalari hosil bo‘ladi:
   

CH₂ CH₂ + Br₂ CH₂Br CH₂Br

3. 
   Etilen va uning gomologlari vodorod galogenidlarni ham biriktirib olishi mumkin:
   

CH₂ CH₂+HBr CH₃ CH₂Br

Propilendan boshlab vodorod galogenid birikishi biroz farq qiladi. Bunda reaksiya Markovnikov qoidasiga asosan boradi. HBr dagi vodorod qo‘shbog‘ saqlagan uglerodlardan ko‘proq gidrogenlanganiga, brom esa kamroq gidrogenlanganiga birikadi.

CH₂ CH CH₃+HBr CH₃ CH(Br) CH₃

4. 
   Alkenlar molekulasidagi qo‘shbog‘ hisobiga oksidlanish reaksiyasiga oson kirishadi. Etilen kaliy permanganat ta’sirida neytral muhitda oksidlanganda ikki atomli spirt etilenglikol hosil bo‘ladi:
   

3CH₂ CH₂ + 2KMnO₄ + 4H₂O CH₂ + 2MnO₂ + 2KOH

OH qora

5. 
   Etilen va propilen polimerlanish reaksiyalariga kirishadi. Polimerlanish – bu bir xil molekulalarning o‘zaro birikib, yirik molekula polimerni hosil qilish reaksiyasidir. Etilenning polimerlanishini quyidagicha yozish mumkin :
   

nCH₂ CH (-CH₂ CH₂ )n

polietilen

4-ilova

“Zinama –zina” metodi

5-ilоvа
6-ilоvа

Nazorat savollari

1. 
   Tarkibi C₄H₆ va C₅H₈ bo’lgan alkinlarni struktur formulalarini yozing va ularni ratsional nomenklatura bo’yicha nomlang.
   
2. 
   Tarkibi C₄H₆ va C₅H₈ bo’lgan alkinlarni struktur formulalarini yozing va ularni xalqaro nomenklatura bo’yicha nomlang.