12-Ma’ruza Peroral dori shakllarining biologik samaradorligi. Suyuq dori shakllarining sifat ko’rsatkichlari Reja

YUMB eritmalarining yuza tarangligi va yopishqoqligi va ularning YUFM bilan mosligi (A.I.Bondarenko bo‘yicha)

YUMB va uning YUFMlar bilan mos kelishi	Eritmalar konsentratsiyasi,%	Yuza tarangligi, mN/m	Yopishqoqlik, 10-³ Pa·s
Bentonit	0,5	66,50	1,48
Oksipropilmetilsellyuloza (OPMS)	0,1 0,2 0,3 0,5	65,27±0 64,50±0,62 64,82±0,72 64,59±0,64	1,52 (nis.) 2,02 (nis.) 3,38 (nis.) 5,19 (nis.)
Oksipropilmetilsellyulozaning tvin- 80 bilan 0,5% eritmasi	0,1 0,2 0,4 0,6	49,91±1,29 43,96±1,44 42,83±1,25 41,24±1,44	5,38 (nis.)
Oksipropilmetilsellyulozaning natriy laurilsul-fat bilan 0,5% eritmasi	0,0125 0,025 0,05 0,1 0,2	58,35±2,79 53,30±1,41 38,75±0,01 37,53±0,71 37,89±1,48	8,39 (nis.)
Gemodez 0,1% tvin – 80 bilan	0,1	46,67±1,02
5% polivinilpirrolidon tvin-80 bilan	0,2	42,15±0,74
Metilsellyuloza (MS)	0,2 0,3	72,75±0,05
Metilsellyuloza 0,2% eritma	0,2 0,1	48,90 48,90	2,18(nis.)
Natriy – karboksimetilsellyuloza	0,25 0,5	52,52	68,46
Abrikos shillig‘i	0,5	74,75	0,80
Kartoshka kraxmali	0,5	70,20	5,72
0,3%Natriykarboksimetilselyulloza eritmasi tvin-80 bilan	0,2		1,65 (nis) 1,66 (nis.)
Poliglyukin tvin-80 bilan	0,1 0,2 0,4 0,5 0,6	48,90±1,21 48,50±0,67 40,70±0,86 38,07±1,31 38,01±1,27	2,18 (nis.)

YUMB va uning YUFMlar bilan mos kelishi	Eritmalar konsentratsiyasi, %	Yuza tarangligi, mN/m	Yopishqoqlik, 10-³ Pa·s
2% Polivinil spirti tvin-80 bilan	0,2	48,50	3,32
Kollagen	0,5		3,0±0,5
(Ivanova L.A.1983)	1,0		40,50±5,0
	1,5		150±30
	2,0		230±50
Glitseram	0,1	39,09	1,9
Natriy alginat	0,5		4,44
	1		9-26
Ammoniy alginat	0,5		4,54
Jelatin	0,5	74,20	3,24
Natriy laurilsulfat	0,0125	64,35
	0,020	62,96
	0,05	56,26
	0,1	38,29
	0,2	37,01
Natriy laurilsulfat 5% PVP bilan	0,0125 0,02 0,1 0,2	56,77 49,67 41,47 39,97

Dori moddasini so‘rilishini sekinlashtirmaydigan yopishqoqlik muayyan yopishqoqlik deyiladi. Bunday yopishqoqlikni metilsellyulozaning 0,06% eritmalari, natriy karboksimetilsellyulozaning 0,03% eritmalari, polivinil spirtining 1%, glitsiramning 0,1% eritmalari namoyon qiladi. Suspenziyalarda vena ichiga va tashqi maqsadda ishlatilganda yopishqoqlik darajasi kuchli ravishda o‘zgarib turadi.

Suspenziyalar turg‘unligiga erishish muammolarida farmatsevtik texnologiyada ishlatiladigan yangi parametrlar – cho‘kish kritik konsentratsiyasi, kritik yuza tarangligi, kritik namlanish ko‘rsatkichi, kritik turg‘unlik konsentratsiyasi kabi savollarga javob berish kerak bo‘ladi.
Suspenziyalar yopishqoqligiga ba’zi misollar

Suspenziya va uning konsentratsiyasi		Qo‘llanilgan yordamchi modda		Yopishqoqlik, 10-³ Pa·s
Propilyodonning 50% suvli suspenziyasi		Suvli asos: 0,4% tvin 80+5% PVS		3-9
Sulfademizinning 2% suspenziyasi		0,2% tvin 80+2% PVS 0,2% tvin 80+2% PVP 0,2% tvin 80+0,3% MS 0,2% tvin 80+0,3% NaKMS		3,20; 3,32 (nis.) 1,84; 1,53 (nis.) 3,18; 2,18 (nis.) 5,02; 1,66 (nis.)
5% salazopiridazin suspenziyasi		0,1% tvin 80+0,5% OPMS 0,2% tvin 80+6% PVS		5,3 (nis.) Katta yopishqoqlikka ega,ishlatishdan oldin isitiladi
Bariy sulfatning 50% suspenziyasi		0,5% natriy alginat 0,3% MS		8,4 2,86-6,45
Gidrokortizon atsetat- ning 2,5% suspenziyasi	1% PVP+20% propilenglikol		1,85-1,9
Sulfademizin, sulfomonometoksin va salazodimetoksinlarning suspenziyasi	5% PVP 1% PVS 0,03% NaKMS 0,03% MS 0,3% NaKMS+0,2% tvin-80 0,1g glitserin+0,05g tvin-80+80,0g sharbat +suv 95,0g gacha 100g adipinat sharbatiga 72,9g qand sharbati		1,85-1,9 -“- -“- -“- 1,66 (nis.) 7,39 (nis.) 6,40 (nis.)
Flamin suspenziyasi	0,5% olma pektini		2,67-3,23
Dezoksikortikosteron tri-metilatsetatning 2,5% li in’eksiya uchun suspenziyasi	Zaytun moyi		4,18
Trimekain suspenziyasi	Zaytun moyi		80,80
Insulin-protamin in’eksiya uchun suspenziyasi	1,5% glitserin		1,02 (otn.)
Sink – kortikotropin suspenziyasi	2% glitserin+0,1% PVP		1,1 (nis.)

Cho‘kishning kritik konsentratsiyasi erituvchining konsentratsiyasiga mos bo‘ladi, past bo‘lganda dori moddaning eritmadan kristallizatsiyasi – cho‘kishi jarayoni yuz beradi.
Kritik yuza tarangligi konsentratsiyasi kritik namlanish konsentratsiyasiga teng bo‘lgan YUFM eritmasining yuza tarangligiga mos keladi.
Namlanishning kritik konsentratsiyasi YUFMning dori moddasini namlash qobiliyatini xarakterlaydi.
Turg‘unlikning kritik konsentratsiyasi (TKK) suspenziyaning turg‘unligi qobiliyatini xarakterlaydi va quyidagi formula bilan hisoblanadi:
TKK=(ρ­ρ)/ η
Bu erda:
ρ – qattiq dispers fazaning zichligi;
ρ – suyuq dispers muhitning zichligi;
η – dispers muhitning yopishqoqligi.
Doimiy konsentratsiya – turg‘unlikning kritik konsentratsiyasi- suspenziyaning maksimal turg‘unligiga, yopishqoqligiga minimal ko‘rsatkichini va YUFMlarning yuza tarangligiga javob beradi.
Yuqorida keltirilgan bu to‘rt parametr boshqa usullar bilan birgalikda farmatsevtik suvspenziyalar turg‘unligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Shunday qilib, suspenziyalar tarkibini va texnologiyasini tanlashda sistemali yondoshish talab etiladi. Oldindan har bir yordamchi moddalarning miqdori dorivor moddaning gidrofil yoki gidrofob xossaga egaligini hisobga olinib tanlanadi. YUFMlarning turidan kelib chiqib dori moddalarining xarakterini o‘zgarishini va yutish xossasini bilish lozim bo‘ladi.
Emulsiyalar. Emulsiyalarning fizik, kimyoviy va mikrobiologik turg‘unligi muammolari bu dori turi texnologiyasida asosiy hisoblanadi. Emulsiyalar turg‘unligi emulgatorlarning tabiatiga, dispers muhitga va moyli fazaga, moy, suv va emulgator nisbatiga, tayyorlash texnologiyasiga, uni ishlatish usuliga, emulgatorlarni (YUFM,YUMB va boshq.) bog‘liq bo‘ladi. Qo‘yilgan maqsadlardan kelib chiqib, emulsiyalar tarkibidan dori moddasi tez va to‘liq ajralish qobiliyatiga ega bo‘lishi yoki ta’siri uzaytirilgan bo‘lishi lozim. Yuqoridagi bu omillar emulsiyalar tarkibini va texnologiyasini ishlab chiqishda hisobga olinishi zarur. Bunda YUFMlarning va erituvchilarning dorilarning biosamaradorligiga ta’siri bo‘lishi mumkinligini unutmaslik lozim. Masalan, propilenkglikol, polietilenoksid (PEO), dimetilsulfoksid, glitserin membrananing struktura holatiga va ichki to‘qima suviga ta’sir ko‘rsatadi. Glyukokortikoidli retseptorlar eritmaning ionli kuchiga, kalsiy va magniy ionlari konsentratsiyasiga, xelat moddalarga, glitseringa sezgir bo‘lishadi. Ya’ni yordamchi moddalarni qo‘shish so‘rilishni va terapevtik ta’sirni kuchaytirishi yoki pasaytirishi mumkin.
Emulsiyalarni YUFMlarning alohida guruhlari bilan turg‘unligi oshirilganda emulsiyalarning dispersligi, turg‘unligi, solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi m/s va s/m emulgatorlarini gidrofil-lipofil balansiga bog‘liq ekanligi aniqlangan. Gidrofil-lipofil balansli emulgatorlar nomenklaturasi juda kam. Shunga qaramasdan emulsiyalar tarkibini kritik gidrofil- lipofil balansi asosida aniqlash eng asosiy va ko‘p qo‘llaniladigan usullar qatoriga kiradi.
Emulsiyalarning muayyan tarkibini ishlab chiqishda triangulyar diagramma usuli ham qo‘llaniladi. Ammo, bu uslub ko‘p qirrali izlanishlar natijalari bo‘lib, ko‘p axborot bersa ham, uni bajarish qiyinligi bu usulni qo‘llashni chegaralab qo‘yadi.
Emulsiyalar tarkibini tanlashning eng istiqbolli usullaridan biri inversiya fazasining haroratini aniqlash asosidagi usul hisoblanadi. Fazalar hajm, haroratga bog‘liq bo‘lib, Bankroft qonuniga bo‘ysunadi. Qattiq emulgatorlar bilan stabilizatsiya qilingan emulsiyalarda inversiya fazasi muomilasi zarrachalarning namlanishining ikki faza oralig‘idagi nisbatiga bog‘liq bo‘ladi.
Ba’zi bir adabiyotlarda emulsiyalarning turg‘unligi unga ikki xil m/s va s/m emulgatorlarini qo‘shish hisobiga oshirish mumkinligi keltirilgan. Bunda emulgatorlar orqali tartibli uchinchi faza yuzaga keladi. Bu fazalar elektron mikroskopiya va strukturaviy rengten tahlillari bilan o‘rganilgan. Moddalarning suyuqkristallik (mezomorf) holati deb, suyuqlik va qattiqlik xossalari orasidagi struktura holati tushiniladi. Bunda krisstallarda molekulalar tartibli joylashgan bo‘ladi. Suyuq kristallarda esa, molekulalarga mo‘ljal tartibli bo‘ladi, ammo ularning joylashishida korrelyasiya bo‘lmaydi. Bunda molekulalar o‘zaro aralashib ketishi mumkin, lekin mezofazalarda turli yo‘nalishlardagi fizik xossalarni tavsiflovchi anizotropiya saqlanadi.
Liotrop suyuq kristallar ikki yoki undan ko‘p komponentli sistemalar bo‘ladi. Ular YUFM larning difil molekulalarini suvda yoki boshqa polyar erituvchilarda erigan eritmalarida hosil bo‘ladi. Ular o‘z navbatida suv bilan aralashadi. Suyuq kristallar turli holatda (mezofazada) uchrashi mumkin. YUFMlar turidan va qo‘shilgan suv miqdoridan kelib chiqib liotrop fazalar turli strukturalar hosil qilishi mumkin.
Sferik mitsellalardan farqli o‘laroq suyuq liotrop kristallar ko‘proq YUFM molekulasini zich qadoqlash qobiliyatiga ega bo‘ladi va ko‘proq anizotropiya holati kuzatiladi. Natijada bu holatlar sfera ko‘rinishisiz shaklga ega bo‘ladi va o‘zaro bo‘shliq orqali to‘r hosil qiladi.
Shunday qilib, emulsiya texnologiyasini ishlab chiqishda quyidagi masalalarni yechish talab etiladi: muayyan tarkib tanlash, tayyorlash texnologiyasi jarayonini aniqlash, muayyan dispergirlash usulini qo‘llash va kerakli dastgohlar bilan ta’minlash.
Muayyan tarkib tanlash bilan texnologiyani soddalashtirish mumkin bo‘ladi. Masalan, kritik gidrofil-lipofil balansi saqlanganda o‘zi emulgirlash xossasiga ega bo‘ladi va natijada gomogenizatorlarni qo‘llash kerak bo‘lmay qoladi.
Texnologik jarayonni to‘g‘ri tanlashga harorat rejimi, emulgatorlarni asosga kiritish va ularni birlamchi lokalizatsiya qilish, emulsiyalarni qaytmas fazalarda olish va boshqalar kiradi. Bir qator hollarda bu emulsiyalarning xossalariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin, ammo emulgirlashda energetik sarfni kamaytirib dispergirlash effektini oshiradi
Dispergirlash usulini va dastgohlarni tanlash , shuningdek uni qo‘llash ko‘pgina adabiyotlarda keltirilgan.
Yopishqoqlik. Moyli muhitda emulsiyalarda quyidagi holatlarda yopishqoqlik oshishi kuzatiladi:

• 
  yopishqoqligi juda katta moy ishlatilsa;
  
• 
  moyda yuqori moyli spirtlar va kislotalarni, emulgator T-2 va monoglitsiridlarni eritganda;
  
• 
  moyli muhitning molekulyar massasini oshirganda.
  

Suvli muhitda m/s emulsiyasi tarkibiga gel hosil qiluvchi yordamchi moddalar: sellyuloza va algin kislota hosilalari, turli polisaxaridlar qo‘shilganda yopishqoqlik oshadi.
Dispers muhitning yuqori yopishqoqligi evaziga dorivor moddalarning diffuziyasi sekinlashadi va o‘z navbatida absorbsiyasi sekinlashadi. Bu holda dorivor moddaning qondagi maksimal konsentratsiyasi birlamchi kattaligiga nisbatan kechroq bo‘ladi va bunda to‘la bo‘lmagan absorbsiya yuz berishi mumkin. Biologik samaradorlikning yaqqol pasayishi holati natriy salitsilat, nitrofurantoin va salitsil kislota va boshqalar misollarida isbotlangan. Bu misolga qarama-qarshi tiamin va riboflavin bunday holatlarda yaxshi absorbsiyalanishi kuzatilgan, ya’ni ularning absorbsiyasi mexanizmida faol element diffuziyaga nisbatan kuchli ta’sir ko‘rsatgan.
Biologik samaradorlikka yopishqoqlikning ta’sirini maxsuslashtirish noto‘g‘ri xulosa beradi, yana shuni ham unutmaslik lozimki, yopishqoqlik OIT peristaltikasiga ham ta’sir ko‘rsatadi va bundan tashqari, yopishqoqlikni yuzaga keltirayotgan moddalar suyuq muhitning pH, dielektrik tavsifnomasini va osmatik bosimini boshqa moddalar bilan kompleklar yoki cho‘kmalar hosil qilib o‘zgartiradi.