12 – mavzu Turli yosh davrlarida o’zlashtirish xususiyatlari. Reja 12. 1

 O’smirlarning xarakter xususiyatlarini shakllanishi. 
Xarakter shaxsning xulq va harakatlarida namoyon bo’ladigan qaror sifatlari 
yig’indisidir. Bola ulg’ayishi bilan uning xarakteri tarkib topa boshlaydi. Xarakter 
xususiyatlarining shakllanishiga turmushning ijtimoiy- tarixiy, oilaviy tarbiya 
sharoitlari, ta’-lim-tarbiya ishlarining shakl va mazmuni ta’sir qiladi. 
O’smirning xarakter sifatlarini bila olish va qanday sifatlar mustahkamlangan, 
qaysilari yo’qolib ketyapti va nihoyat qaysilari paydo bo’layotgani va 
mustahkamlanayotganini aniqlab olish pedagog-lar uchun juda muhimdir. Xarakter 
sifatlarini chuqur va aniq bi-lish uchun ularni guruhlarga ajratish lozim. Xarakter 
sifatlarini ikki katta guruhga bo’lish mumkin. Intelektual irodaviy va emotsi-onal
sifatlar 1-guruhni tashkil qiladi. Xarakter sifatlarining 2 guruhni o’smirning 
moddiy dunyoga, jamiyat va kishilarga, faoliyatga va o’z-o’ziga munosabati 
xususiyatlari bilan bog’lik xolda shakllana-di. Takrorlanib turadigan, voqelikka 
biror munosabatni aks etti-ruvchi harakatlar asta-sekin xarakter sifatlariga aylanib 
boradi. Doimiy, odat tusiga kirib qolgan o’yinchoqlarga, kitoblarga, maktab 
buyumlariga, kiyimga, maktab mulkiga va boshqalarga munosabat, xarakterning 
saranjomlik, tejamlilik, rejalilik yoki e’tiborsizlilik, xasislik, beparvolilik kabi 
sifatlariga aylanadi. 
O’smirlarni muvaffaqiyatli tarbiyalash ko’p jihatdan O’qituvchining bolalar 
jamoasida do’stlik aloqalarini mustaxkamlashiga bog’liqligini esda tutish lozim. 
Ba’zan o’smirlar o’rtoqlik va do’stlik xissini noto’g’ri tushunadilar. Bunday 
xollarda o’smirlar orasida « bir-birini himoya qilish » vujudga keladi. O’rtog’ining 
noto’g’ri hatti-harakatini kattalardan yashiradi, gunoxlarini turli yo’llar bilan 
berkitadi.
«Bir-birini himoya qilish» odatiga qarshi kurash o’qituvchidan xushmuomalalik 
va o’smirlar psixologiyasini tushuna olishini talab qiladi.
O’smirlarning ahloqiy siysiy xislarini yaxshi bilish va ulardan ta’lim-tarbiyada 
to’g’ri foydalanish o’smirlarni ahloqiy jihatdan tarbiyalashda yaxshi natijalar 
beradi.
A.S.Makarenko bolalarni tarbiyalashda bolalar jamoasining xal qiluvchi roliga 
katta e’tibor bergan. O’smirning jamoada yashashi va ishlashi unda mas’uliyat, 
burch xissi kabi eng qimmatbaho xissiyotlarni o’stiradi. O’smilar o’z yutuqlari, 

---

xatti-harakatlari uchun mas’uliyatni, ota-onalari, maktab va Vatan oldidaga vazifa 
va burchlarini yaxshi tushunadilar. Shu bilan birga o’smirlarning mas’uliyat va 
burch haqidagi gaplari bilan xulqlarining bir xil bo’lmasligi kabi xollarini ham 
uchratish mumkin. O’smir biror ayb ish qilib qo’yib, bunday qilish yaramasligini 
yaxshi anglaydi, aybi uchun afsuslanadi. Bunday so’z bilan xulq atvor o’rtasidagi 
ziddiyat odatda tashqi ta’sirlarga tez beriluvchanligi va jo’shqinligini hisobga 
olmaslik, faqat og’zaki nasihatgo’ylik bilan cheklanish natijasidir. 
Insonga, jamoaga, jamoat tashkilotlariga nisbatan doim takrorlanib turadigan 
munosabat mehribonlik, o’rtoqlilik, do’stona munosabat, insonparvarlik, dilkashlik 
yoki odamlardan uzoqlashish, sir-ni yashirish, odamlarga aralashmaslik kabi 
harakter sifatlarga aylanadi. Shuningdek, faoliyatga munosabatdagi doimiylik 
harakterning ijobiy yoki salbiy sifatlariga aylanadi. Bunday sifatlarga tirishqoqlik, 
mustaqillik, ma’suliyatlik,tashabbuskorlik yoki shoshqaloq-lilik,xovliqmalik 
kabilar kiradi. Xarakterning bu sifatlari bolaning kichikligidan tarbiyalana 
boshlaydi. Keyinchalik o’z-o’ziga munosabatni aks ettiradigan xarakter sifatlari 
paydo bo’ladi.