12 – mavzu Turli yosh davrlarida o’zlashtirish xususiyatlari. Reja 12. 1

O’smirlarning iroda va hissiyotini o’sishi. 
O’smirlarning o’sish yoshi davri irodaning o’sish davri bo’lib ham sanaladi. 
Iroda ma’lumki, belgilangan maqsadga erishishdagi qiyinchiliklarni engishda 
namoyon bo’ladi. O’smirning oldida juda ko’p vazifalar turadi, bunda o’smir 
qiyinchiliklari engishga qodir bo’lsagina ana shu vazifalarni to’la hal qila oladi. 
O’smirlarning chiniqishi ham voyaga etishi ham faoliyatni bajarish orqali namoyon 
bo’ladi. Demak vazifa faoliyatni to’g’ri tashkil etishdan iboratdir. O’smir 
maktabda o’qir ekan, uning oldida ko’pgina vazifalar turadi, u shu vazifalarni 
qanchalik qiyin va murakkab bo’lmasin bajarishi kerak. Shuning uchun 
o’smirlarda irodani tarkib topdirishga shunday rahbarlik qilish zarurki, o’smir har 
qanday maqsadga erishish mumkinligi to’g’risidagi ishonchni yo’qotmasin. 
Qiyinchiliklarni engishda o’smirga yordam berish zarurdir. Iroda sifatlarini tarkib 
topishi asosan qo’yilgan maqsadga erishish uchun kishining qanday harakatlar 
qilishi bilan bog’liqdir. Iroda sifatlarining tarkib topishida faol harakat qilish, 
harakatlarning uyushganligi va barqarorligi katta ahamiyatga egadir. Demak, 
harakatlarning faolligi dadillik mustaqillik va tashabbuskorlik kabi iroda sifatlarini 
hosil qiladi, harakatlarning uyushganligi esa o’smirda o’zining tuta bilish, matonat, 
o’z-o’zini nazorat qilish, intizomli-likni o’stiradi. Ularda chidamlilik va jasurlikni 
o’stirishga yordam beradi. O’smirlarda iroda shakillanishi bilan bir qatorda 
hissiyot 
ham shakillanib boradi. O’smirning emotsional hayotida yangi bosqich boshlanadi. 
O’smirning o’z emotsional holati o’zgaradi. Bu umumiy emotsional tonusga 
hamda kayfiyat va ruhiy holatning o’zgarishiga taalluqlidir. O’smirda yangi 
ijtimoiy bog’lanishlar, ijtimoiy hayot hodisalari va boshqa odamlarning xatti- 
harakatlariga nisbatan yangi munosabatlar vujudga keladi. Mana shu munosabatlar 
asosida o’zi uchun ahamiyatsiz bo’lgan narsalarga nisbatan unda emotsional 
munosabatlar tug’iladi.

Agarda kichik maktab yoshidagi o’quvchi qiz oldiga amalga oshirilishi, 

irodani talab qiladigan maqsad va vazifalarni hamisha ham mustaqil tarzda qo’ya 
olmasa, o’smir bunday maqsadlarni ko’pincha o’zi qo’yadi va bu maqsadlarni 
amalga oshirish uchun faoliyatlarini o’zi rivojlantiradi. 

---

Ammo o’smirlarda irodaning etishmasligi qisman ularning hamma faoliyat 
turlarida ham o’z irodalarini hamma vaqt namoyon qila olmasliklarida ko’rinadi: 
faoliyatning bir turida matonat namoyon qilsalar (masalan; sport faoliyatida ) 
boshqa turlarida iroda chidam namoyon qila olmaydilar ( masalan, o’qish 
faoliyatida) matematikani o’zlashtirishda irodani ko’rsatsalar, chet tilini 
o’zlashtirishda uni ko’rsata olmaydilar va shuning kabilar.
Bunday munosabatlarga eng avvalo o’smirning kattalar bilan munosabati va 
ular bilan bog’lik bo’lgan kechinmalar, undan tashqari o’z tenqurlari bilan bog’liq 
bo’lgan kechinmalar kiradi. Ular o’zaro munosabatlarda yurak sirlarini izhor etish 
ehtiyojini sezadi, o’ziga eng yaqin do’st axtaradi, bunday do’st topolmasa, 
yurakdagi gaplarini xotira daftariga yozib borishga odatlanadi. O’smirning 
kechinmalari ichida jamoa hayoti bilan bog’liq bo’lgan kechinmalar katta o’rin ola 
boshlaydi.