12- §. Elektromagnit induksiya hádiysesi. Faradey tájiriybeleri

1. Ózlik induktsiya hádiysesi. Induktivlik – Ózlik induksiya hádiysesi elektromagnit induksiyaning jeke bir joli bolıp tabıladı. Konturdan ótiwshi tok kúshi ózgerse, bul tok júzege keltirayotgan magnit aǵımı ózgeredi. Bul ózgeriwshen magnit aǵıs sol kontur júzine perpendikulyar halda onı kesip ótedi. Elektromagnit induksiya hádiysesiniń tiykarǵı nızamına tiykarınan, kontur júzi arqalı ótip atırǵan magnit aǵıs ózgergen barlıq jaǵdaylarda induksiya E. Q. K payda boladı. Sol sebepli konturdan oqayotgan tok kúshiniń ózgeriwi nátiyjesinde tap sol konturdıń ózinde elektromagnit induksiya hádiysesi júz beredi (12. 3-súwret). Bul hádiyse ózlik induksiya hádiysesi dep ataladı. Yaǵnıy: “Qandayda bir konturda ótip atırǵan elektr tokı payda etgen magnit induksiya aǵımınıń ózgeriwi sebepli payda bolatuǵın induktsion elektr jurgiziwshi kúshke ózlik induksiya E. Q. K dep ataladı”.

Ózlik induksiya E. Q. K (ε_o‘zind) ni Faradeyning elektro magnit induksiya nızamına tiykarınan tómendegishe jazıw múmkin: , bunda magnit aǵımı ótkeriwshinen oqayotgan I tok kúshine tuwrı proporsional bolıp tabıladı ; bunda L-proporsionallıq koefficienti bolıp, oǵan konturdıń induktivligi dep ataladı, yaǵnıy : boladı. Magnit aǵımınıń ańlatpası itibarǵa alınsa, ózinduk siya E. Q. K tómendeine teń boladı: .

Bul formula ózinduksiya hádiysesiniń matematikalıq ańlatpası bolıp, ol tómendegishe tariyplanadi: “Konturda payda bolǵan ózinduksiya E. Q. K ótker gichdan ótip atırǵan tok kúshi ózgeriwtezliginingteskari belgili ańlatpasına tuwrı proporsionaldir”. Sonday eken, konturdan oqayotgan tok kúshiniń ózgeriwi nátiyjesinde tap sol konturdıń ózinde elektromagnit induksiyasi yamasa ózinduk- siya hádiysesi júz beredi. Ózinduksiya E. Q. K ni ańlatiwshı formumuladagi (-) belgisi ózinduksiya E. Y. K (yaǵnıy, ózinduksiya tokı ) hámme waqıt tiykarǵı (sırtqı ) júzimdiń ózgeriwine tosqınlıq jasawın kórsetedi.

Bunda : 1). eger tiykarǵı tok artsa (yaǵnıy, bolsa ), ol halda ( boladı ) ózinduksiya tokı tiykarǵı togqa teris jónelgen boladı ; 2) eger tiykarǵı tok kamaysa (yaǵnıy, bolsa ), ol halda ( boladı ) ózinduksiya tokı tiykarǵı tok menen birdey jónelgen boladı.

Bunnan konturdıń induktivligi (yamasa ózinduksiya koefficienti) tómendegine teń boladı: Sonday eken, konturdıń induktivligi dep, kontur daǵı tok kúshi waqıt birligi ishinde bir birlikke ózgergende payda bolatuǵın ózinduksiya E. Q. K ga muǵdar tárepten teń bolǵan fizikalıq shamaǵa aytıladı.

a. 12. 4-súwret. Katushkada induksion toktıń payda bolıwı

(a) - tuwrı hám birdey aralıqta jaylasıwı maydan sızıqlari menen kórsetilgen bolıp, onıń forması, uzınlıǵı l solenoid ishinde maydan kúsh sızıqlari baǵıtı boyınsha birden-bir. Solenoiddan sırtda kúsh sızıqları derlik nól boladı; b) Bul sızılmada magnit kúsh sızıqları hám magnit polyusı kórsetilgen.

Induktivlikning SI dagi birligi - 1 Hn dep, tok kúshi hár sekundta 1 A ge ózgergende 1 V ózinduksiya E. Q. K payda bolǵan koturning induktivligine aytıladı. Konturdıń induktivligi onıń forması, ólshemligi hám ortalıqtıń magnit sińdiriwsheńligine baylanıslı.

Eger ózgermeytuǵın tok shınjırında elektr lampanı úlken induktivlikli túteka -suwretdegi sıyaqlı parallel ulansa lampa janıp turadı. Gilt úzilgen waqıtta bolsa lampa bır jola jarıqlasadı. Shınjırda ónim bo'gan ózinduksiya EYK tásirinde tok payda boladı. Bul jaǵdayda tútediń magnit maydanı elektr shınjırında ajıralıp atırǵan energiyanıń deregi esaplanadı.

12.5-rasm. Gilt úzilse, lampa jaqtılasadı.