|
Dinler klassifikatsiyasi. Dinler, táliymatina kóre, monoteistlik hám politeistlik dinlerge bólinedi. MONOTEISTLIK – jeke qudayliq dinlerine tiykarlanğan isenim. Olarğa islam, yahudiylik, xristianliq, sikxizm dinleri kiredi. POLITEISTLIK – kópqudayliq dinlerine tiykarlanğan isenim. Oğan hinduiylik, brahmanliq, konfutsiylik, daosizm, sintoiylik, buddizm kibi dinler kiredi.
Házirgi kúnde dinlerdiń tómendegi klassifikatsiyalari bar:
- tariyxiy-geografiyaliq jaqtan kóre;
- etnikaliq jaqtan kóre;
- házirgi dáwirde barliği jağinan.
Dinler oğan iseniwshilerdiń kólemi, óziniń málim milletke, xaliqqa tánligi yaki millet tańlamasliğina kóre úsh toparğa bólinedi (etnikaliq klassifikatsiya):
1) Uriw-qáwim dinleri – totemizm, animizm, fetishizm, magiya hám shamanizm kibi dinniń alğashqi formalari. Olar milliy hám dúnya dinleri quramina sińip ketken. Avstraliya, Afrika hám Qubla Amerikadaği ayirim qáwimlerde házirde saqlanip qalğan;
2) Milliy dinler – tek ğana bir milletke tán bolip, basqa millet wákilleri qabil qilmaytuğin dinlerge aytiladi. Olarğa (yahudiylik, hinduiylik, jaynizm, konfutsiyshilik, sinkxiylik, sintoizm) kiredi;
3) Jáhán dinleri – dúnyada eń kóp tarqalğan, adamlardiń milleti hám rasasinan qátiy názer oğan iseniwshileri múmkin bolğan dinler (buddizm, xristianliq hám islam dinleri).
Dáslepki adamzat jámiyet-alğashqı jámáát dúzimi dáwirinde insaniyat babaları diniy kóz-qaraslardıń - totemizm, anemizm, fetishizm, magiya hám shamanizm kibi formaların jaratqanlar.
Totemizmniń mazmunın babalar menen ayrım haywanlar hám ósimlikler arasında qanday da bir jaqınlıq, múnásebet hámde ağayinshilik, tuwısqanlıq bar dep isenim payda etken.
Babalarımız óz urıwı hár bir ağzasınıń ómiri urıwdıń babaı esaplanğan totemğa, yağnıy totem dep qabıl qılınğan ósimlik yaki haywanğa baylanıslı dep isengen. Sol ósimlik yaki haywan muqaddem esaplanğan. Óz urıwları ruwxın sáwlelendiriwshi haywan yaki ósimlik srati salınğan tas hám taxtayshalar arnawlı orınlarda saqlanğan. Bunday orınlar muqaddes qádirlengen. Olar urıw totemi ruwxlardıń mákanı sanalğan. Sol menen birge, totem esaplanğan ósimlik yaki haywan urıwdıń qáwenderi dep esaplanğan. Sonıń ushın da babalarımız óz totemleriniń járdemine mútáj bolğan hám olarğa sıyqır járdeminde tásir kórsetiwge urınğan. Bunnan tısqarı, babalarımız urıwdıń jańa tuwılğan ağzalarına pák jol menen totem ótip qaladı dep esaplağan. Olar totem esaplanğan ósimlik yaki haywanlardı asırawğa háreket qılğan. Olardı kóbeyttiriw haqqında qayğırğan. Sonday qılınbasa totem óledi, sol menen urıw da óledi dep isengen. Ayrım urıwlar tábiyat hádiyseleri - jawın, quyash, samal hám basqaların da totem dep qabıl qılğan.
Waqıt ótiwi menen ayrım materiklerde jasawshı qáwim urıwları óz urıwı atların qanday da bir haywan yaki ósimlik atı menen de atağan. Siz «múshe jılı» degen ibaranı esitkensiz, álbette. Málimki, dúnyanıń qatar xalıqları, sol qatardan Túrkistan xalıqları qádimgi zamanlardan beri waqıt esabın, sonnan adamlardıń jasın múshe esabı, yağnıy 12 haywan atı menen atalatuğın dáwirlik jıl (12 jıllıq) esabı menen belgilegen.
Alımlar múshe jılınıń esabı tas dáwirlerden beri málimligin aytqan. Anıqrağı, múshe jıl esabına tiykar bolğan haywanlar da bir waqıtlar totem esaplanğan. Óz dáwirinde totemler qádirlengen, olardı óltiriw de qadağan etilgen.
Animizm - adamda jan, ruwx bar dep isendiriwlik. Babalardıń ruwxlarına (árwahlarına) tiri adamlardıń janlarına, tábiyat hádiyseleriniń janlı ekenligine iseniw animizmniń mazmunın quraydı.
Tábiyiyki, áyyemgi babalarımızda óz deneleriniń dúzilisi haqqında anıq bilimler bolmağan. Anığıraqı, olar uyqı, tús hám ólim kibi hádiyselerdiń sebeplerin bilmegen. Sonıń ushın da bunday hádiyselerdi denege kirip alğan jannıń isi dep isengenler.
Ruwxlar tábiyat hádiyselerin basqarğan. Sol waqıtta olar ya sahıy bolğan, yaki adamlar ómirine qáwip salıwshı ruwxlarğa bólingen.
Jan - anıq nárse, onı uslap sezeń boladı, onı kóriw de múmkin dep isenilgen. Ayrım xalıqlar dem alıw jolı menen baylanıslı dep esaplağanlar. Sonıń ushın da olardıń shamanları (sol dáwir máresimlerin orınlawğa basshılıq qılıwshılar) nawqasğa dem salıw jolı menen olardıń janın emlegen.
Animizmge kóre, adam ólgennen keyin jan deneden shığıp ketedi, biraq ólmeydi, máńgi jasaydı. Ruwxlar da adamlarğa uqsap aw qıladı, oyın-kúlki qıladı. Sonday eken, tábiykiy olar awqat da jeydi. Anığıraqı, qaza bolğan adamnıń tiri árwağı haqqında ğamxorlıq qılıw lazım. Olarğa azıq-awqat ham basqa saqawatlar atap turıw lazım.
Oraylıq Aziyada oliniń janı árwah dep atalğan. Árwah qábirden sırtqa shığıp turadı, biraq ólikti taslap uzaqqa ketpeydi dep isenilgen.
Árwah hámme jerde - tereklerde, jap-salmalarda, dáryalarda ,háwiz hám qarabalarda, úylerde, háwlilerde júredi. Adamlar óz baslarına awır is túskeninde árwahlardan járdem sorağan.
Fetishizm - jansız nárselerdi ğayrıtábiiy ózgeshelikke iye dep iseniw ham olarğa sıyınıw. Sıyınıw obektleri, yağnıy fetishlar (nárseler) - tas, terek, ulıwma hár qanday buyım bolıwı múmkin. Qullası, iseniwshiler ğayrıtábiyiy ózgesheligi bar dep bilgen barlıq materiallıq buyımlar fetish dep ataladı. Basqasha aytqanda, fetish - tiri bolmağan, jansız nárseler esaplanadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
