11 Tema: Din mádeniyat fenomeni

11 - Tema: Din mádeniyat fenomeni.
Joba:

1. 
   Din, dintanıw, din filosofiyası, teologiya, teosofiya, qudaygóylik tusinikleriniń mazmunı.
   
2. 
   Dintanıwdıń kategoriyaları. Áiyemgi hám milliy dinlerdiӊ klassifikaciyası.
   
3. 
   Quran hám hádislerde hújdan erkinligi xaqqındaǵı dáslepki ideyalar.
   
4. 
   Dun`ya mámlektleri hám Ózbekstanda hújdan erkinligi, diniy agartıwshılıqtı bekkemlewdin baǵdarları.
   
5. 
   Xalıq-aralıq diniy shólkemler hám birlespeler. Ózbekstandaǵı jata diniy shólkemler.
   

Tayanısh túsinikler: din, teо, quday, milliy, klassifikaciyası, quran, hádis, hújdan, nızam, sosiyallıq, mádeniy, diniy, shólkem, birlespe, tolerantlıq, plyuralizm, sekulyarizaciya, teoriya, koncepciya, isenim,dinler klassifikatsiyalari, Beruniy, Shahristoniy, Abu Mansur Behbudiylerdiń shiğarmalarinda dintaniw tiykarlari, alğashqi diniy kórinisler-animizm, totemizm, fetishizm, shamanizm, magiya, kompensatorlik, regulyatorlik, legitimlovchilik, milliy dinler, jáhán dinleri.

“Din” túsinigin sáwlelendirgen sotsialliq hádiyse kóp qirli, quramali hám qarama-qarsiliqli protsess. Onnan ótmishte hám házirgi quramali sháriyatta háq qiyli sotsialliq-siyasiy háreketler túrli maqsetler jolinda paydalaniwğa umtilğan hám umtilmaqta. Uliwmaliq tárizde, din (arabsha - isenim, iseniw, latinsha «religio» - diyanat, siyiniw, «relegere» - artqa qaytiw, «religare» - baylaw) sotsialliq sana formalarinan biri esaplanadi. Din belgili táliymatlar, sezimler, ibadatlar hám diniy shólkemlerdiń xizmetleri arqali kórinetuğin álem, turmis jaratiliwin sáwlelendiriwdiń óz aldina formasi, oni qabil etiwdiń ózine tán usili esaplanadi.Dúnyaliq kóz-qarastan bolsa din sotsialliq-tariyxiy hádiyse. Adamzat jámiyeti rawajlaniwiniń belgili basqishinda payda bolğan sotsialliq sana formalarinan biri.

Birinshi Prezidentimiz I.A.Karimov dinniń jámiyettegi orni hám áhmiyeti haqqinda piker bildirip, sonday degen edi: «Eń dáslep jámiyet, topar óz aldina shaxs mánawiy turmisiniń belgili tarawi bolğan din uliwma insaniy ádep-ikramliliq normalarin ózine sińdirip alğan, olardi janlandirğan hámme ushin májbúriy ádep-ikramliliq qağiydalarina aylandirğan. Din adamlarda isenim sezimin bekkemlegen. Olardi páklep, joqarilatqan. Turmis sinawlari, mashqala hám qiyinshiliqlardi jeńip ótiwlerinde kúsh bağishlağan. Uliwma insaniy hám mánawiy qádiriyatlardi saqlap qaliw hámde áwladtan-áwladqa jetkiziwge járdem berip kelgen. Soniń ushin da din insanniń isenimli joldasi, adamzat turmisiniń bir bólimi bolip kelmekte».
Dinniń joqari rolini aytiw menen birge, diniy dúnyaqaras oy-pikirdiń, insanniń ózin orap turğan dúnyağa, ózi kibi adamlarğa múnásebettiń birden-bir usili bolmağanin aytiw zárúr. Dúnyaliq pikir, dúnyaliq turmis tárzi de ol menen janba-jan hám ol menen teń jasaw huquqina iye bolğan halda rawajlanip kelgan.
Diniy ulamalar pikirinshe, din Alla tárepinen óz payğambarlari arqali rawajlaniw álemine engizilejaği zárúr bolğan iláhiy nizamlar. Ol ázelden insanniń Alla menen baylanis qiliw zárúrligi.
Din tábiyat, jámiyet, insan hám oniń sanasin, jasawdan maqseti hámde táğdirin tuwridan-tuwri qorshap alğan, átirap-ortaliqtan tisqarida bolğan, insandi jaratqan, házirgi zamanda oğan birden-bir “tuwri”, “haqiyqiy” hám “ádil” turmis jolin kórsetetuğin hám úyretetuğin iláhiy qúdiretke iseniw hám iseniwdi sáwlelendiretuğin, qaras, táliymat.
Dinniń ne ekenligi túrlishe táriyplenede, uliwmaliq kóz-qarastan sol, din isenbeslik sezimi bolip tabiladi. Bul sezim insanniń eń tereń hám gózzal ruwxiy-mánawiy zárúrliklerinen sanaladi.
Ózbekstan Respublikasiniń birinshi Prezidenti I.A.Karimov tárepinen 2000-jil sentyabrde Tashkentte bolip ótken dindarlardiń xaliq araliq konferentsiyasi qatnasiwshilarina qutliqlawinda sonday baha berilgen. “Din insan ruwxin páklewi, adamlar ortasindaği mehir-aqibet sezimlerin bekkemlewi, milliy dástúrlerdi rawajlandiriwğa xizmet qiliwi menen hár qanday jámiyet turmisinda áhmiyetli orin tutadi”. Buğan mámleketimiz tariyxinda islam dininiń tutqan orni ayqin dáliyil bola aladi.
Din ázelden insan mánawiyatınıń quram bólegi sıpatında adamzattıń joqarı ideyaların, haq hám haqıyqat, insap hám ádalat haqqındağı arzıw-ármanların ózinde jámlestirgen, olardı turaqlı qağıydalar túrinde bekkemlep kiyatırğan ideya hám kóz-qaraslardıń tutas bir dizimi bolıp tabıladı.
Házirgi zaman mashqalaların tabıslı sheshiwde dúnyalıq ilim-pánniń hám texnologiyalardıń tabısların ózlestiriwimiz hám onıń rawajlanıwına óz úlesimizdi qosıp barıwımız lazım. Yağnıy, biz bul máselelerdi sheshiwde dúnyalıq penen diniylikti birlikte, úylesiklikte alıp barıwımız talap etiledi. Bul máselede payğambarımızdıń hádislerinde aytılğan: «Bul dúnyanı dep ol dúnyanı, aqıretti dep bul dúnyanı umıtpań» degen kórsetpesin bárqulla basshılıqqa alıwımız zárúr. «Perzentlerimizge – dep atap kórsetedi birinshi Prezidentimiz, - usı shınlıqlardı, yağnıy dúnyalıq hám diniy qádiriyatlar ortasındağı názik múnásibetlerdiń mánisin hár tárepleme tuwrı túsindirip beriwimiz lazım. Tariyx hám turmıs tájiriybesi sonnan derek beredi, dúnyalıq hám diniy qádiriyatlar birin-biri toltırmasa, búgingi kúnniń awır hám qıyın sorawlarına tolıq juwap tabıw ańsat bolmaydı».
Biziń jurtımız eń qádimgi dinlerdiń watanı bolıp tabıladı. Zardushtiylik, buddizm, xristianshılıq hám basqa da onnan aslam dinler bolğan, olar xalqımız tariyxınıń hár qıylı dáwirlerinde úlken tárbiyalıq rol atqarğan. Aymağımızda sońğı on tórt ásir dawamında adamlarımız ómirinde islam dini ayrıqsha orın tutıp kelmekte. İslamnıń qağıydaları, dástúrleri hám úrip-ádetleri xalqımız turmıs tárizine sińip ketken. İslam dini milliy mánawiyattıń hám mádeniyattıń házirgi dárejege deyin jetiwinde hám saqlanıwında sheshiwshi rol atqarğan. İslam dini dúnyalıq hám diniy bilimlerdi ózinde birlestiretuğın dúnyağa kóz-qaras, ádep-ikramlıq, ideologiya, ol mánawiy-máripiy, siyasiy hám huqıqıy hám tağı basqa ulıwma adamzatlıq mashqalalardıń bir pútin sheshimin beriwshi filosofiyalıq sistema sıpatında jurtımız turmısında oğada ullı orın iyelegen hám házirde sonday bolıp qalmaqta. Sonlıqtan, islam dini tuwralı tereń ilimiy obektiv bilimge iye bolıw puqaralarımız, ásirese, jaslarımız ushın oğada zárúr bolıp turıptı. «Usı kóz-qarastan qarağanda, - dep jazadı jurtbasshımız – Muqaddes islam dinimizdi pák saqlaw, onı hár qıylı ğárezli topılıs hám hújimlerden, doxmet hám jalalardan qorğaw, onıń shın mánisin ónin-ósip kiyatırğan jas áwladımızğa tuwrı túsindiriw, keń úgit-násiyatlaw wazıypası bolıp qalmaqta».
Mine usı jağdaydan kelip shığa otırıp, demokratiyalıq rawajlanıw dáwirinde jaslarımızğa din, onıń mánis-mazmunı, dúnyada tarqalğan dinler, ondağı ağımlar hám mazhablar, dinniń jámiyetlik roli haqqında bilim beriw, ásirese, ata-babalarımızdıń muqaddes dini islam boyınsha tereń hám haqıyqıy mağlıwmatlardı jetkeriw wazıypası payda boldı. Din haqqında haqıyqıy mağlıwmat beretuğın «Dintanıw» páni elimizde qáliplesti hám áhmiyetli pán sıpatında social-gumanitar pánler quramında onıń ornı tán alındı. Ol hár qıylı formada hám dárejede joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında jáne mekteplerde oqıtılip kiyatir.
Xalqımızdıń mánawiy dúnyasın qáliplestiriwde hám rawajlandırıwda «Dintanıw» pániniń ornı ayrıqsha. Sovet dáwirinde «İlimiy ateizm» atı menen joqarı oqıw orınlarında úyrenilgen oqıw kursı tolığı menen kommunistlik ideologiyanıń máplerine bağındırıldı, din hám oğan iseniwshilerge oğada unamsız kóz qarastı qáliplestiriwge háreket etildi. Din wákilleri quwdalandı, meshitler jabıldı, diniy oqıw orınları saplastırıw jağdayına jaqınlastı. Hújdan erkinligi haqqında awız kópirtirilip aytılğan menen, is júzinde ol orınlanbadı.
Ğárezsizlikke erisiw dinge bolğan jańasha, adamgershilikli múnásibettiń qáliplesiwine alıp keldi, bul óz gezeginde dinge obektiv, ilimiy baha bere alatuğın «Dintanıw» iliminiń júzege shığıwına sebepler boldı. Bul pán kommunistlik ideologiyanıń iskenjesinen qutılıp, haqıyqıy óz funkciyasın atqaratuğın ilimge aynaldı.
Din adamzat tariyxında bárhama ullı rol atqarğan. Dúnyada diniy isenimi joq xalıqtıń ózi joq. Jámiyet rawajlanıwınıń belgili basqıshında dinniń kelip shığıwı hám onıń jámiyetlik rawajlanıwğa tásiri máselelerin úyreniw itiyajı kelip shıqqan. Usı talap negizinde din máselesin ayrıqsha úyrenetuğın social-gumanitar pánler sistemasında girewli ornı bar «Dintanıw» páni qáliplesken. Evropada dintanıw ilim sıpatında XIX ásirdiń ortalarında júzege shıqqan, bul processke islam dúnyasında jasap ótken alımlardıń (máselen, Abu Rayxan Beruniy, Shahristanıy hám t.b.) miynetleri aytarlıqtay tásir etken. Onı arnawlı pán sıpatında úyreniw jaslarğa bilim beriwdiń zárúrli shártine aynalğan. Házir biziń mámleketimizde barlıq joqarı hám orta oqıw orınlarında ol zárúrli pán sıpatında oqıtılmaqta.
«Dintanıw» pániniń tiykarğı maqseti onı úyreniwshilerge dinniń mánisi, tariyxı, funktsiyaları haqqında bilim beriw bolıp esaplanadı. Bul maqsetke erisiw ushın tolığıraq aytatuğın bolsaq dintanıw pán sıpatında tómendegi wazıypalar orınlawı tiyis:
– Din degenimiz ne? Ol qalay payda bolğan hám bir basqıshtan ekinshi basqıshqa qalay ótip kiyatır? – degen sawallarğa juwap beriw;
– Dinniń sociallıq-ekonomikalıq, gnoseologiyalıq hám psixologiyalıq tamırları haqqında bilim beriw;
– Dinniń jámiyettiń sociallıq, ruwxıy, mádeniy ómirine tásiri haqqında mağlıwmat beriw;
– Dinniń adamzat civilizaciyasınıń hár qıylı basqıshlarında tutqan ornı haqqında mağlıwmat beriw;
– Jámiyettegi hám hár bir insandı jetiklikke qaray bağdarlawda dinniń roli qanday boladı, - degen sawalğa juwap beriw;
– Eń áyyemgi, milliy – mámleketlik hám dúnyalıq dinler haqqında ilimiy bilim beriw;
– Dúńyadağı birinshi diniy sistema bolğan zardushtiylik dini hám onıń káramatlı kitabı «Avesto» haqqında jaslarımızğa keń túrde mağlıwmat beriw;
– Dúńyadağı eń jas dúnyalıq din bolğan islam dininiń adamgershilikli mazmunı, onıń káramatlı kitabı Quranı Kárim, Hádis hám Sháriyat haqqında tereń bilim beriw;
– İslam dinin rawajlanğan dúnyalıq din dárejesine jetkeriwde aymağımızdan shıqqan ullı babalarımızdıń ómiri hám iskerligi haqqında bilim beriw;
– Ullı allamalarımız Xoja Axmed Yassawiy, Shayx Najmiddin Kubra, Bahawatdin Naqshbandiyler tiykarlanğan hám rawajlandırğan tásawwif filosofiyası haqqında bilim beriw;
– İslamnıń Oraylıq Aziya xalıqlarınıń mádeniyatına, ilim pánine unamlı tásiri haqqında bilim beriw;
– Ğárezsizlik dáwirinde jurtımızda islamğa bolğan múnásibettiń keskin túrde unamlı tárepke qaray ózgergenligi hám islamiy qádiriyatlardı qayta tiklew boyınsha alıp barılıp atırğan ilajlar haqqında mağlıwmat beriw;
– Diniy fundamentalizm, ekstremizm, fanatizm hám terrorizmniń jerkenishli mánis-mazmunın ashıq kórsetip hám olarğa qarsı gúresiw zárúrligine jaslardı isendiriw, olarda ideologiyalıq immunitetti qáliplestiriw;
– Demokratiyalıq, dúnyalıq mámlekette dinniń ornı haqqında, din hám mámlekettiń óz-ara qatnasığı haqqındağı Konstituciyalıq normalardı jaslar sanasına hám qálbine jetkeriw;
– Ózbekstan Respublikasınıń «Hújdan erkinligi hám diniy shólkemler haqqında» jańa redakciyadağı Nızamınıń mánis-mazmunı haqqında keń mağlıwmat beriw.
Din jámiyettegi oğada quramalı, kóp tárepli, qarsılıqlı qubılıs bolıp, adamzat jámiyetiniń eń dáslepki basqıshlarınan baslap házirge shekem jasap kelmekte. Din máselesi menen birinshi gezekte ruwxanıy alımlar shuğıllanıp kelgen. Usınıń menen birge, dinniń mánisi hám jámiyetlik roli haqqındağı másele menen ataqlı alımlar, oyshıllar shuğıllanğan, dinge ilimiy baha beriwge háreket qılğan. Biz bunıń mısalların dúnyalıq ilim tariyxınan da, Maverawnnaxr alımlarınıń oy pikirlerinen de kóremiz. Máselen, al-Farabiy «Fazıl qala turğınları haqqında kitap» atlı shığarmasında filosofiya zatlıq álemdi sebep hám nátiyje baylanısları arqalı úyrense, al din bunıńday usıl menen emes, kerisinshe, obrazlar, rámziy túsinikler járdeminde isenimge erisiw jolı menen tekseredi, - dep esaplanğan. Demek, ol filosofiya hám dinniń dúnya qubılısların izertlewdegi parqın túsiniwge háreket qılğan. Ullı babamız Abu Rayxan Beruniy «Áyyemgi xalıqlardan qalğan estelikler» hám «Hindistan» atlı shığarmalarında bul máselege dıqqat awdaradı. Onıń kórsetiwinshe, din de ilim, biraq ol qubılıs hám nárselerdi dálillew arqalı túsiniw múmkin bolmağan jağdayda qollanıladı. Óytkeni, diniy bilim bul dálillewdi talap etpeytuğın isenim, al ilimiy bilim dálillengen pikirler.
Diniy alımlardıń pikirleri boyınsha, tábiyat, jámiyet, insan, onıń táğdiri hám sana-sezimi ilahiy qúdiretli kúshke – qudayğa ğárezli boladı. Quday hámme nárseniń jaratıwshısı, hámme nárseni kóriwshi hám biliwshi. Ol insanlarğa tuwrı, ádil, haqıyqıy jol kórsetedi. Usı qúdiretli kúshke isenim hám iseniwdi bayan etetuğın kóz qaraslar hám táliymatlar din túsinigin ańlatadı. Túrk xalıqlarında islamğa shekem Quday túsinigi «Táńri» dep atalğan, al din túsinigi «Táńriniń jolı», «Táńrige isenim» sózleri menen ańlatılğan.
Diniy táliymatlarda on segiz mıń álemniń jaratıwshısı Quday menen bir qatarda payğambarlarğa, perishtelerge, muqaddes kitaplarğa, aqıretke iseniw, shaytan hám iblisten saqlanıw talap etiledi. Quday óziniń payğambarları arqalı ilahiy nızamlar bolğan dinlerdi adamlarğa jiberedi.
Dúnyalıq kóz-qaras, yağnıy ilimiy pikir boyınsha din adamzat jámiyetiniń rawajlanıwınıń belgili basqıshında payda bolğan jámiyetlik tariyxıy qubılıs. Ol jámiyetlik sananıń formalarınan biri bolıp tabıladı.
Dúnyada isenimi joq xalıq joq. Óytkeni, isenim adam ushın oğada zárúr, onıń ómiriniń mánisin bildiretuğın zárúrlik bolıp esaplanadı. Usı kóz-qarastan kelip shığa otırıp dinge tómendegishe anıqlama beriw múmkin:
Din insandı hám álemdegi barlıq nárselerdi jaratqan, usınıń menen birge insanlarğa tuwrı, haqıyqıy ádalatlı turmıs jolın kórsetetuğın hám úyretetuğın ilahiy obektivlik bolmısqa isenimdi ózinde sáwlelendiretuğın dúnyağa kóz-qaras, táliymat, ideya hám principlerdiń sisteması boladı. Prezidentimizdiń kórsetiwinshe, din adamlardıń isenimin bekkemlegen, olardı páklegen, rawajlandırğan, qıyınshılıqlardı jeńiwge kúsh bağıshlağan, ulıwmainsanıylıq mánawiy qádiriyatlardı saqlawğa hám áwladtan-áwladqa jetkeriwge járdem etken, geypara waqıtları bunı ámelge asırıwdıń birden-bir quralı bolğan.
Adamzat turmısında din bárhama bolğanba? degen sawal alımlardı erte dáwirden qızıqtırıp kelgen. Oğan túrli koncepciyalar negizinde hár qıylı juwaplar berilgen. Biraq, kópshilik alımlardıń pikirinshe din insannıń ruwxıy dúnyasınıń ajıralmas bólegi, ol adamzat civilizaciyası bar jerde bárhama bolğan, demek, insaniyat bar jerde din de bar.
Dinniń payda boliw sebeplerin úyreniwdiń ilimiy tiykarlari dúnyaliq din taniwda tómendegishe bayan etiledi. 1. Diniy túsinikler, táliymat hám kóz qaraslar payda boliwin kórsetiwde insaniyat progressiniń sharayatlarin esapqa aliw zárúr. 2. Bar sotsialliq ekonomikaliq progress dárejesin, oğan say formada sotsilliq siyasiy qatnaslarğa tiykarlanğan halda insaniyattiń ruwxiy kamalatin, olardiń sirtqi dúnya tuwrali kóz qaraslari hám bilimleri dáredesin biliw kerek. 3. Tábiyat sirlari aldinda áyyemgi adam hálsizligi aqibetinde natuwri. Qaraslar, tábiyattan tis hádiseler haqqinda tiykarsiz kóz qaraslardiń tuwiliwina alip kelgenligin esapqa aliw lazim. 4. Miynettiń bóliniwi payda bolip, zalimliq hám eziwshilik, bayliq hám jarliliq júzege keliwi menen din húkimran klass qorğaytuğin ruwxiy quralğa aylanğanin názerde tutiw kerek. 5. Tábiyat izertlew ilimi, dálillerdi tábiyat hám jámiyet sirlarin túsiniwde paydalaniw lazim. Dinniń payda boliwin hám rawajlaniwin ilimiy tiykarlap uyreniw jáne a) obektivlik, b) konkret-tariyxiy shárayatlardi esapqa aliw, v) ilimiylik, g) klassliq, d) uliwmainsaniyliq qádiriyatlar menen baylanisli, e) dinniń payda boliwiniń gnoseologiyaliq, sotsialliq, ekonomikaliq, psixologiyaliq sebeplerin esapqa aliw lazim. Házirgi zaman talabi dindi úyreniwde ilimniń tariyx, filosofiya, jámiyettaniwshiliq, psixologiya tarawlarindaği materiallardan hár tárepleme paydalaniwdi, oniń túp mánisin tuwri túsiniw, jámiyetlik turmista dinniń ornin ilimiy analiz etiwdi talap etedi. Din jámiyetlik birlik yamasa gruppa ideologiyasi hám psixologiyasiniń quram bólegi, bayram, úrp-ádet hám dástúrlerdiń deregi bolip, jámiyet hám gruppalardiń pikirin qáliplestirip, jeke adam hám jámiyetlik gruppalardiń dástúrin, qádiriyatlar bağdarlarin motivlerin belgileydi. Soniń menen birge dinniń payda boliwi, evolyutsiyasi, belgili jámiyettegi shárt sharayatti, oniń dáslepki formalarin (siyqirliq, totemizm, fetishizm, animizm) uyreniw, jámiyetlik–ekonomikaliq formatsiyalarda dinniń payda boliwi shárayatlardi úyreniw kerek. Ózbekstanda dinniń evolyutsiyasi hám saqlaniw sebeplerin studentler biliwi úlken áhmiyetke iye.
Dinge iseniwshilerdiń sanasinda hám psixologiyasinda dinniń tásiriniń saqlanip qaliwin aniqlawda traditsiyaliq jollar menen qatnas jasaw eskirdi. Bul sebeplerdi endi diniy adamlardi xizmetine, tariyxiy inertsiya kúshine, dinge qarsi tárbiyalaw isindegi kemshiliklerge baylanistirmaw kerek. Dinge iseniwdi quramali psixologiyaliq, jámiyetlik psixologiyaliq hádiyse sipatinda ilimiy analiz etiw, dinniń jámiyetlik psixologiyaliq dereklerin, dinge iseniwshilerdiń diniy psixologiyaliq ózgesheliklerin tereńirek úyreniwimizdi talap etedi.