11-sinf 1-bilet atom tuzilishi. Atom tarkibidagi elektronlarning pogʻona va pogʻonachalarga joylashishi

3-savol javobi. Neytrallanish reaksiyasiga doir tajribalar bajaring va ularni izohlang. 
Asoslar kislotalar bilan ta’sirlashib, tuz va suv hosil qiladi (bu reaksiya neytrallanish reaksiyasi deb ataladi): 

---

NaOH + HCl = NaCl + H
2
O; 
Mg(OH)
2
+ HCl = Mg(OH)Cl + H
2
O; 
Ca(OH)
2
+ H
3
PO
4
= CaHPO
4
↓ + 2H
2
O 
Asoslar kislotali oksidlar bilan ta’sirlashadi, natijada tuz va suv hosil qiladi (bu reaksiya ham neytrallanish 
reaksiyasiga misol bo‘ladi): 
Ca(OH)
2
+ CO
2
= CaCO
3
↓ + H
2
O 
24-BILET 
1. Yadro reaksiyalar alfa va betta yemirilish. 
2. Tarkibida 74 g Ca(OH)
2
boʻlgan 400 ml (d=1.25 g/ml) eritmaning foiz konsentratsiyasini aniqlang. 
3. PO
4
3-
ionlarini aniqlashga doir sifat reaksiyalarni tajribada bajaring va ularni izohlang. 
1-savolga javob:
Yadro reaksiyalari – bu atom yadrolarining elementar zarrachalar bilan va bir-biri bilan o‘zaro 
ta’sirlashishi natijasidagi o‘zgarishidir. Yadro reaksiyalari tabiatda va sun’iy usulda ro‘y bеradi. Tabiiy yadro
rеaksiyalari radioaktiv elеmеntlarning parchalanishi tufayli sodir bo‘ladi. Radioaktiv elеmеntlar o‘zidan α-, β-
γ- nurlar chiqarib, boshqa elеmеnt yadrolarini hosil qiladi.
α- nurlanish (α-zarracha) musbat zaryadli zarrachalar
bo‘lib, gеliy yadrosiga to‘g‘ri kеladi. Kuchli ionlash xossasiga ega bo‘lib, 0,01 mm dan kam qalinlikdagi 
metall to‘siqlardan o‘ta oladi. β- nurlanish (β-zarracha) manfiy zaryadli (–1) bo‘lib, elеktronlar oqimi -dan 
iborat, 0,01 m qalinlikdagi to‘siqdan o‘ta oladi. γ- nurlanish rеntgеn nurlariga o‘xshash bo‘lib, kuchli o‘tish
(singish) xossasiga ega; 0,1 m qalinlikdagi to‘siqdan o‘ta oladi. Atom yadrosidagi energiya kamayadi, lekin massasi 
va zaryadi o‘zgarmaydi. 
Yadro reaksiyalari β- parchalanish, α- parchalanish kabi asosiy turlarga bo‘linadi. α- parchalanishda 
elеmеntning tartib raqami 2 birlikka kamayadi. β- parchalanishda elеmеntning tartib raqami bir birlikka ortib,
yadroning massa soni o‘zgarmay qoladi. Ayrim yadro rеaksiyalarida pozitron (
1
0
e + ) yoki (+β) zarracha hosil bo‘lib, 
yadroning massa soni o‘zgarmasdan, tartib raqami bir birlikka kamayadi. Ba’zi yadro rеaksiyalarida yadro β-
zarrachani biriktirib oladi. Bunda tartib raqami bir birlikka kamayadi, yadro massasi o‘zgarmaydi.Yadro reaksiyalari 
yordamida radioaktiv xususiyati bor izotoplar (radioaktiv izotoplar) olinadi. Ularning hammasi beqaror va radioaktiv 
parchalanish natijasida boshqa elementlarning izotoplariga aylanadi. Barcha kimyoviy elementlarning radioaktiv 
izotoplari olingan. Ularning taxminan 1500 turi ma’lum. Faqat radioaktiv izotoplardan tarkib topgan elementlar 
radioaktiv elementlar deyiladi. Bular Z=43, 61 va 84 — 105 elementlardir.
Bunday reaksiyalarning tenglamalarini 
yozish elementlarning massa va zar yadlari yig‘indisi o‘zgarmasligiga asoslangan. Bu degan so‘z, tenglamaning 
chap qismida massalar yig‘indisi bilan zaryadlar yig‘indisi tenglamaning o‘ng qismidagi massalar yig‘indisi bilan 
zaryadlar yig‘indisiga teng bo‘lishi kerak. Masalan: 
Bu tenglama alyuminiy atomi α- zarracha bilan o‘zaro ta’sirlashganda kremniy atomi bilan proton hosil 
bo‘lishini ko‘rsatadi.