11-Modul: O’zbekistonda sovet davlatining amalga oshirgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy siyosati va uning oqibatlari

4.Respublika  ijtimoiy  –siyosiy  hayotida  o’zgarishlar.  Kadrlar  siyosatida  milliy 

manfaatlar ustivorligining o’sib borishi.  

Mustaqil  fikrlaydigan,  yuz  berayotgan  voqea-hodisalarga  mustaqil  baho  beradigan, 

xalq manfaatini o’ylagan, uning ongiga nur, qalbiga ziyo bag’ishlashga intilgan, vijdon va 

aql bilan ishlashga, xurriyat uchun kurashga chorlagan kadrlar o’zboshimchalikda turli xil 

usullar  bilan  ayblanib,  kommunistik  partiyaning  chizig’idan  chiqmaydigan  “kadrlar” 

tomonidan  so’roq-tergovga  tutilar,  ma’naviy  jihatdan  badnom  qilinar,  ba’zan  esa  hatto 

                                                           

37

 Azizxo’jaev A. CHin o’zbek ishi. – Toshkent: Akademiya, 2003. – B. 47. 

38

 Алимова Д.А., Голованов А.А. Узбекистан в 1917-1990 годы: противоборство идей и иделогии. – 

Ташкент: Узбекистан, 2002. – С. 24. 

 

---

jismoniy mahv etilardi. Natijada bunday nohaqliklardan ogoh bo’lib turgan xalq butunlay 

umidsizlikka  tushib,  jamiyatga,  partiyaga,  siyosatga,  davlatga  ishonchi  yo’qoldi. 

O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “ Hayotga befarq qarash, loqaydlik 

aksariyat ko’pchilikning yashash tarziga aylandi. “Sovet kishisi” o’z soyasidan cho’chib 

yashaydigan bo’lib qoldi. CHunki  yuragining tubiga qo’rquv bilan  qoziq qilib qoqilgan 

tobe’lik, mutelik tuyg’usi uni tirik murda holiga solib qo’ygan edi”

39

. 

Ma’muriy buyruqbozlik tizimi iqtisodiy tanglik oqibatlarini barham toptirishda qat’iy 

chora-tadbirlar ko’rish borasidagi besamar urinishlar barobarida vaqtli matbuotda, radio, 

televidinie  va  shu  kabi  vositalar  orqali  sovet  jamiyatining  yil  sayin  “gullab-

yashnayotganligi”,  mutlaqo  “tangliksiz”  holda  rivojlanayotganligi  haqidagi,  KPSS 

tanlagan  “sotsialistik  taraqqiyot  yo’lining  to’g’riligi”  kabi  ilgaridan  hammaga  ma’lum 

bo’lgan  aqidalar  yangrashda  davom  etdi.  Biroq  sovet  davlatining  o’z  xalqiga  nafaqat 

moddiy boyliklar, ijtimoiy kafolat va erkinliklarni ham ta’minlashga qodir emasligi kun 

sayin ma’lum bo’lib bordi. Xalq xo’jaligining barcha sohalarida tanglik holatlari kuchayib 

bordi. Butun jamiyat ijtimoiy hayotida jiddiy o’zgarishlar qilish zarurligi yaqqol ko’rinib 

qoldi. Markaz M.S.Gorbachev boshchiligidagi yuqori partiya-sovet rahbariyati jamiyatda 

islohotlarni tezlik bilan amalga oshirish zarur, deb hisoblardi. 1985 yilning aprelida KPSS 

MQning plenumida sovet jamiyatini tubdan qayta qurish, uning barcha sohalarini chuqur 

isloh qilish yo’lini e’lon qildi. Qayta qurishning tarkibiy qismlari sifatida jamiyat hayotini 

demokratlashtirish  va  tub  iqtisodiy  islohotlar  o’tkazish  amal  qilib  olindi.  Bu  yillardagi 

partiya-hukumat  hujjatlarida  jamiyatni  “turg’unlik”  illatlaridan  tozalashga,  islohotlarni 

amalga  oshirib  oddiy  inson  ehtiyojlariga  alohida  e’tiborni  kuchaytirishga  qaratilgan 

chaqiriq-lar  yangi  kuch  bilan  yangradi.  Kadrlar  siyosatidagi  eskirib  qolgan  shakllar  va 

usullar, jamiyatda oshkora tanqidning, fikrlarning birlikda emasligi, hokimiyat bo’g’inlari 

va iqtisodiyotni boshqarishda demokratiyaning, markaz bilan milliy o’lkalar o’rtasida bir 

nisbatning  yuqligi,  inson  omilining  yetarli  darajada  hisobga  olinmaganligi  qoralandi. 

Rahbar  lavozimlarga  saylashning  muqobilligiga  yo’l  qo’yish,  mahalliy  sovet  organlari 

vakolatlari  kengaytirilishi,  barcha  sohalarda  fikr  erkinligi  nazarda  tutilib,  davlat  tizimini 

isloh qilishda ustivorlik milliy respublikalarga ko’proq mustaqillik berilishiga qaratilishi, 

qishloq  xo’jalik  va  mineral  xom  ashyo  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashtirilgan 

respublikalarga  markaz  mavjud  yakkapartiyaviylikning  siyosiy  va  mafkura-viy 

hukmronligida ma’lum bir cheklashlarni amalga oshirishi zarur edi. 

Biroq “qayta qurish” siyosati ham sotsializmga sun’iy ravishda  qiyofa berganligini 

O’zbekiston prezidenti I.A.Karimovning: “Inqiroz sababla-ri va omillarini to’liq tasavvur 

etmagan, o’zgartirishlarning aniq-ravshan dasturiga ega bo’lmagan butun iqtisodiy siyosat 

empirik  xarakterda  bo’lib,  avantyuradan  iborat  eksperimentlardan,  har  tomonga 

og’ishlardan  boshqa  narsa  emasdi.  Iqtisodiyotni  barqarorlashtirish  va  bozor 

munosabatlariga  o’tishning turlicha  yondashuvlarga  asoslangan dasturlari  loyihalarining 

ko’pligi  islohotlarning  aniq  maqsadi  yo’qligidan,  ularni  ro’yobga  chiqarish  muddatlari- 

“besh  yuz  kun”  deb  belgilab  qo’yilishi  esa  zarur  o’zgartirish-larning  tub  mohiyati  va 

nihoyatda murakkabligi to’la anglab yetilmagan-ligidan dalolat berar edi”

40

, ta’rifi uning 

mohiyatini ochib beradi. 

Bu siyosatning amalga oshirilishi natijasida, respublika iqtiso-diyotida tanglik holati 

chuqurlashib,  sanoat  mahsuloti  ishlab  chiqarishning  samaradorligi  pasayib  ketdi.  1986-

                                                           

39

 Karimov I.A. Biz tanlagan yo’l-demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo’li. Asarlar. 

11-jild. –Toshkent: O’zbekiston, 2003. 196-bet.  

40

  Karimov  I.  A.  O’zbekiston:  milliy  istiqlol,  iqtisod,  siyosat,  mafkura.  1-jild.  – Toshkent:  O’zbekiston, 

1996. – B. 280-281. 

---

1990 yillarda sanoat mahsuloti ishlab chiqarishi 4,2 foizdan 2,3 foizga pasaydi va qishloq 

xo’jaligi  mahsulotlari  ishlab  chiqarishi  1,0  va  1,3  foizni  tashkil  etdi.  Bu  holat  mehnat 

unumdorligining  pasayishiga  ham  olib  kelib  ijtimoiy  mehnat  unumdorligi  1976-1980 

yillarda 2,7 foizga teng bo’lgan bo’lsa, 1981-1985 yillarda 0,4 foizga, 1986-1990 yillarga 

kelib  ilgarigi  besh  yillikdagiga  qaraganda  yana  0,4  foizga  kamaygan

41

.  SHuningdek, 

aholining  turmush  darajasi  ham    sezilarli  ravishda  pasaya  boshladi.  Masalan,  ishchi  va 

xizmatchilarning  ish  haqi  O’zbekistonda  umumittifoq  bo’yicha  1975  yildagi  93,7%dan, 

1987 yilda 81,3%ga tushib qoldi, aholi jon boshiga iste’mol fondi hajmi 66%dan 58%ga 

kamaydi.  SHu  yillarda  aholining  turmush  darajasi  o’tgan  25-30  yillar  davomida  ham 

bunchalik past ko’rsatkichda bo’lmagan edi. 1980 yillarning oxirlariga kelib O’zbekiston 

aholisi  oziq-ovqat  mahsulotlarini  iste’mol  qilish  bo’yicha  sobiq  ittifoqda  eng  oxirgi 

o’rinlarga tushib qoldi.  

1988 yilda O’zbekistondagi 1267 ta yirik sanoat korxonasidan atigi 320 tasi (25,3%) 

to’liq xo’jalik hisobi va o’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlash sharoitida ishlardi

42

. Oqibatda 

kadrlarning ijtimoiy rivojlanishida murakkab va ziddiyatli jarayonlar sodir bo’ldi. Ularning 

miqdor jihatidan o’sishida sifat o’zgarishlari yuz bermadi, bu ko’rsatkich aholining tabiiy 

o’sishidan orqada qoldi. Ishchi kuchi ortiqchaligi kuchayib, ishsizlik avj oldi. Ommaning 

ish  haqi  darajasi,  mehnat  sharoitlari,  turli  mutaxassisliklardagi  xodimlarning  nufuzi  va 

boshqa talablar qondirilmadi. Milliy kadrlar muammolari avvalgidek keskin edi. Masalan, 

Toshkent  traktor  zavodida  o’zbek  ishchilarining  miqdori  80-yillarning  oxirida  17%ni 

tashkil etardi

43

. Milliy mehnat resurslarining sanoatga kelishiga qo’l mehnatining xali ham 

yuqori darajada ekanligi, ish haqining pastligi, mehnat jarayonlarining bir xildaligi, uy-joy 

olish,  maktabgacha  bolalar  tarbiya  muassasalaridan  joy  olishning  uzoq  muddat  kutilishi 

kabi muammolar bu jarayonni yanada murakkablashtirdi.  

Bugungi  kunda  ma’lumki,  ijtimoiy,  iqtisodiy,  ma’naviy  sohalardagi  ko’pgina 

muammolarning  manbalari,  sovet  siyosatining  xato  va  nuqsonlariga  borib  taqaladi.  Bu 

siyosat  tor  sinfiy  yo’nalishga  ega  bo’lgan  markscha-lenincha  ta’limotga  asoslandi. 

Prezident I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “biz boshimizdan kechirgan sobiq mustabid tuzum 

davrida  milliy  ma’na-viyatni  rivojlantirishga  mutlaqo  yo’l  qo’yilmagan,  aksincha, 

xalqimizning  tabiati,  yashash  tarziga  yot  bo’lgan  kommunistik  mafkurani  har  qanday 

yo’llar va zo’ravonlik bilan joriy etishga harakat qilingan. SHuning uchun ham istiqlolning 

dastlabki kunlaridanoq bu sohadagi ahvolni tubdan o’zgarti-rish yurtimizda eng dolzarb va 

hal qiluvchi vazifalardan biriga aylandi”

44

.   

Ushbu  davr  tahliliga  doir  tadqiqotlarga  yo’nalgan  holda  xulosa  o’rnida  shuni 

ta’kidlash joizki, sovet davlatida yil sayin iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayot tarzi qanchalik 

chuqurlashib borsa, “kadrlar malaka”sini oshirish, mamlakatda sodir bo’layotgan inqirozli 

holatlarni,  o’zgarishlarni,  ularning  ahamiyati  va  oqibatlarini  “marksizm-leninizm” 

ta’limotidan kelib chiqqan holda go’yoki chuqur “anglab yetish” kabi holatlar chuqurlashib 

boraverdi. Mamlakatda kadrlar tayyorlash tizimi o’zining tuzilishi va xususiyatlariga ega 

bo’lib, boshlang’ich siyosiy maktablar muntazam o’qishga tayyor bo’lmagan tinglovchilar 

uchun yo’naltirilgan va ularga siyosiy va iqtisodiy bilimlar berildi. Tinglovchilarning bu 

guruhida  kommunistik  ahloq  darajasi  va  asoslari  bo’yicha  ham  ta’lim  berish  yo’lga 

qo’yildi.  O’rta  va  oliy  guruhdagi  mashg’ulotlarga  tayyor  bo’lmagan  tinglovchilarning 

o’qishi tashkil etilib, ularga asosan partiya tarixi, siyosiy iqtisod, falsafa ilmiy kommunizm 

                                                           

41

 “Inson va siyosat” jurnali, 1991 yil, 5-son, 8-bet. 

42

 // O’zbekiston kommunisti. – Toshkent, 1988. - №11. – B. 22 

43

 Tаксанов A.Социальная политика и рабочий класс. – Taшкент: Uzbekistan, 1991. – S. 92. 

44

 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B. 4-5. 

---

fanlaridan  dars  berildi.  Oliy  guruhdagi  kadrlar  tayyorlash  tizimi  esa  asosan  rahbar 

kadrlarni,  ilmiy  va  badiiy  yo’nalishdagi  ziyolilarni,  xalq  xo’jaligidagi  mutaxassislarni 

o’qitishni tashkil etib, ularni o’qitish mehnat va jamoa faoliyatlarini hisobga olgan holda 

olib borildi. Biroq kadrlar masalasiga bunday yondashuv va usullar ular orasida ijtimoiy-

iqtisodiy  hayotga  befarqlik  bilan  qarash,  rejalarni  qog’ozda  bajarish  bilan  cheklanish 

holatlari kuchaydi.  

Ushbu bobga xulosa qilib ta’kidlash lozimki, sovet davlatining kadrlar masalasidagi 

siyosati butun boshli millatni badnom etish jarayoni bilan bog’lanib ketgan edi. Respublika 

xo’jalik  rahbarlari  yuqoridan  beriladigan  topshiriqlarni  ko’r-ko’rona  bajaruvchi  ijrochi 

shaxslarga   aylanib qolgan edilar. Mazkur yillardan kadr tanlashda ko’p hollarda partiya 

tashkilotlari rahbarlarining shaxsiy fikr-mulohazalari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lib, 

mehnat jamoasining fikrini o’rganish esa nomigagina o’tkaziladigan bir tadbirga aylanib 

qoldi.  Markaz  esa  kadrlar  siyosatini  og’ishmay  amalga  oshirishda  mahalliy  millatga 

mansub  kadrlarga  nisbatan  muntazam  ta’qib  uyushtirib  turdi.  Vaqti-vaqti  bilan  mahalliy 

kadrlarni  siltab  “hushyor”  qilib  turish  respublikalarda  olib  borilgan  kadrlar  siyosatining 

asosiy yo’nalishiga aylanib qoldi. Yuqoridagi siyosat 1980-yillar o’rtalariga kelib ayniqsa 

O’zbekistonda  milliy  kadrlarni  qatag’on  qilishda  yaqqol  namoyon  bo’ldi.  Biroq,  1980 

yillarning ikkinchi yarmidan boshlab jamiyatda yuz berayotgan o’zgarishlar milliy kadrlar 

ongiga  ma’lum  o’zgarishlar  sodir  bo’lishiga  sabab  bo’ldi.  Xalq  xo’jaligining  barcha 

tarmoqlarida  yuz  berayotgan  turg’unlik  holati,  ma’muriy-buyruqbozlik  boshqaruvi 

o’zining  salbiy  oqibatlari  bilan  aniq  ko’zga  tashlana  boshladi.  Bu  sharoitda  o’zining 

rivojlanish  imkoniyatlaridan  mahrum  bo’lgan  tuzum-ning  siyosatiga  barcha  sabablar 

pishib  yetildi.  1990  yillarning  boshiga  kelib  turg’unlik  va  tanazzul  holatini  boshidan 

kechirayotgan  sovet  ittifoqi  parchalana  boshladi.  Natijada  hayotning  o’zi  sovet  tuzumi 

g’oyasining “yagona”, “asosiy” emasligini isbotlab berdi. Istiqlolga erishgan har bir davlat 

o’z taraqqiyot yo’lini belgilab olib, jumladan, O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga asoslangan 

huquqiy  demokratik  davlat  va  jamiyat  qurishga  kirishdi.    Mustaqillikning  dastlabki 

kunlaridanoq  kadrlarni  tanlash,  joy-joyiga  qo’yish  va  yangilashga,  ularning  tarbiyasi, 

ma’naviyati,  salohiyatiga  xizmat  qiladigan  mukammal  tizimni  shakllantirishga  alohida 

e’tibor berila boshlandi. Prezident I.A. Karimov ta’kidlaganidek, “asosiy vazifalarni hal 

etish  uchun  kuchli,  qudratli  davlat,  yuksak  malakali,  ahloqan  barkamol  kadrlar  kerak”. 

Boisi, kadrlar jamiyatni harakatga keltiradi, uning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotini 

jonlantiradi. 

1980 yillarning oxirlaridan boshlab respublikaning ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim 

o’zgarishlar sodir bo’ldi. 1989 yilda I.A.Karimovning milliy rahbar bo’lishi O’zbekiston 

tarixi  sahifalarining  haqqoniyligini  ochishga  ustivor  darajada  ta’sir  ko’rsatdi.  Islom 

Karimov millat va xalqning asl manfaatlarini ifoda etib, darhol davlat mustaqillik g’oyasini 

ilgari surdi. U o’zining respublikada tutgan yo’lini, “desantchilar” zo’ravonligiga qarshi 

kurashini milliy siyosiy partiyalar va harakatlarni tashkil etish uchun sharoitlarni yaratib 

berish  bilan  mustahkamladi.  Markaz  mazkur  takliflardan  ochiq  noroziligiga  qaramay, 

O’zbekiston KP MQning 1990 yil mart plenumida “siyosiy tizimni yangilashni iqtisodiy 

mustaqillik muammosidan ajralgan holda qarab chiqish mumkin emas”ligi qayd etib o’tildi 

va  O’zbekistonning  siyosiy  mustaqilligi  yaxlit  kontseptsiyasi  ishlab  chiqish  zarurligi 

ta’kidlandi.  Respublika  Oliy  Kengashining  birinchi  sessiyasida  1990  yil  24  martda 

I.A.Karimovning  O’zbekiston  SSR  Prezidenti  qilib  saylanganligi  davlat  mustaqilligini 

qo’lga  kiritilishining  muhim  shartlaridan  biri  bo’ldi.  sovet  davlatida  yil  sayin  iqtisodiy, 

ijtimoiy, siyosiy hayot tarzi qanchalik chuqurlashib borsa, “kadrlar malaka”sini oshi-rish, 

mamlakatda sodir bo’layotgan inqirozli holatlarni, o’zgarishlarni, ularning ahamiyati va 

---

oqibatlarini  “marksizm-leninizm”  ta’limotidan  kelib  chiqqan  holda  go’yoki  chuqur 

“anglab yetish” kabi holatlar chuqurlashib boraverdi. Mamlakatda kadrlar tayyorlash tizimi 

o’zining tuzilishi va xususiyatlariga ega bo’lib, boshlang’ich siyosiy maktablar muntazam 

o’qishga tayyor bo’lmagan tinglovchilar uchun yo’naltirilgan va ularga siyosiy va iqtisodiy 

bilimlar  berildi.  Tinglovchilarning  bu  guruhida  kommunistik  ahloq  darajasi  va  asoslari 

bo’yicha ham ta’lim berish yo’lga qo’yildi. O’rta va oliy guruhdagi mashg’ulotlarga tayyor 

bo’lmagan  tinglovchilarning  o’qishi  tashkil  etilib,  ularga  asosan  partiya  tarixi,  siyosiy 

iqtisod,  falsafa  ilmiy  kommunizm  fanlaridan  dars  berildi.  Oliy  guruhdagi  kadrlar 

tayyorlash  tizimi  esa  asosan  rahbar  kadrlarni,  ilmiy  va  badiiy  yo’nalishdagi  ziyolilarni, 

xalq xo’jaligidagi mutaxassislarni o’qitishni tashkil etib, ularni o’qitish mehnat va jamoa 

faoliyatlarini hisobga olgan holda olib borildi. Biroq kadrlar masalasiga bunday yondashuv 

va usullar ular orasida ijtimoiy-iqtisodiy hayotga befarqlik bilan qarash, rejalarni qog’ozda 

bajarish bilan cheklanish holatlari kuchaydi.  

Ushbu bobga xulosa qilib ta’kidlash lozimki, sovet davlatining kadrlar masalasidagi 

siyosati butun boshli millatni badnom etish jarayoni bilan bog’lanib ketgan edi. Respublika 

xo’jalik  rahbarlari  yuqoridan  beriladigan  topshiriqlarni  ko’r-ko’rona  bajaruvchi  ijrochi 

shaxslarga aylanib qolgan edilar. Mazkur yillardan kadr tanlashda ko’p hollarda partiya 

tashkilotlari rahbarlarining shaxsiy fikr-mulohazalari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lib, 

mehnat jamoasining fikrini o’rganish esa nomigagina o’tkaziladigan bir tadbirga aylanib 

qoldi.  Markaz  esa  kadrlar  siyosatini  og’ishmay  amalga  oshirishda  mahalliy  millatga 

mansub kadrlarga nisbatan muntazam ta’qib uyushtirib turdi. Vaqti-vaqti bilan mahalliy 

kadrlarni  siltab “hushyor”  qilib turish respublikalarda  olib borilgan  kadrlar  siyosatining 

asosiy yo’nalishiga aylanib qoldi. Yuqoridagi siyosat 1980-yillar o’rtalariga kelib ayniqsa 

O’zbekistonda  milliy  kadrlarni  qatag’on  qilishda  yaqqol  namoyon  bo’ldi.  Biroq,  1980 

yillarning ikkinchi yarmidan boshlab jamiyatda yuz berayotgan o’zgarishlar milliy kadrlar 

ongiga  ma’lum  o’zgarishlar  sodir  bo’lishiga  sabab  bo’ldi.  Xalq  xo’jaligining  barcha 

tarmoqlarida  yuz  berayotgan  turg’unlik  holati,  ma’muriy-buyruqbozlik  boshqaruvi 

o’zining  salbiy  oqibatlari  bilan  aniq  ko’zga  tashlana  boshladi.  Bu  sharoitda  o’zining 

rivojlanish  imkoniyatlaridan  mahrum  bo’lgan  tuzum-ning  siyosatiga  barcha  sabablar 

pishib  yetildi.  1990  yillarning  boshiga  kelib  turg’unlik  va  tanazzul  holatini  boshidan 

kechirayotgan  sovet  ittifoqi  parchalana  boshladi.  Natijada  hayotning  o’zi  sovet  tuzumi 

g’oyasining “yagona”, “asosiy” emasligini isbotlab berdi. Istiqlolga erishgan har bir davlat 

o’z taraqqiyot yo’lini belgilab olib, jumladan, O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga asoslangan 

huquqiy  demokratik  davlat  va  jamiyat  qurishga  kirishdi.    Mustaqillikning  dastlabki 

kunlaridanoq  kadrlarni  tanlash,  joy-joyiga  qo’yish  va  yangilashga,  ularning  tarbiyasi, 

ma’naviyati,  salohiyatiga  xizmat  qiladigan  mukammal  tizimni  shakllantirishga  alohida 

e’tibor berila boshlandi. Prezident I.A. Karimov ta’kidlaganidek, “asosiy vazifalarni hal 

etish  uchun  kuchli,  qudratli  davlat,  yuksak  malakali,  ahloqan  barkamol  kadrlar  kerak”. 

Boisi, kadrlar jamiyatni harakatga keltiradi, uning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotini 

jonlantiradi. 

 1989  yil  21  oktyabrda  „O’zbekiston  SSRning  Davlat  tili  haqida"gi  Qonuni  qabul 

qilindi.  Qonunning  1-moddasining  1-qismida  „O’zbekiston  Sovet  Sotsialistik