11-mavzu: O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati institutlari va mahalliy o’z-o’zini boshqarish. Reja

birinchidan,
fuqarolik jamiyati institutlarining muhim davlat qarorlarini 
qabul qilishdagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirish;
-
ikkinchidan,
fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish 
hamda ularning farovonligini, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy 
rivojlanishini yuksaltirish;
-
uchinchidan,
NNTlarning 
ijtimoiy-siyosiy 
faolligini 
oshirishga 
yo‘naltirilgan kompleks choralarni amalga oshirish, NNTlar va boshqa fuqarolik 
institutlarini institutsional rivojlantirish, ularning iqtisodiy barqarorligini 
ta’minlashga yo‘naltirilganligini ta’kidlash mumkin. 

---

1.
 
O‘zbekistonda siyosiy partiyalarning tadrijiy rivoji va huquqiy 
asoslari. 
O‘zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillarida ko‘ppartiyaviylikni 
shakllantirishga qaratilgan islohotlar jamiyatda demokratik taraqqiyotning 
kelgusidagi istiqbol rivojini belgilab berishda katta ahamiyat kasb etdi. Bu borada 
1991 yilning 15 fevralida "O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari 
to‘g‘risida”gi Qonunning qabul qilinishi fuqarolik jamiyatini barpo etish 
g‘oyasining dastlabki huquqiy poydevori bo‘ldi. Qonunning ahamiyati shundaki, 
unda jamoat birlashmalarining davlatdan mustaqil faoliyat yuritadigan tuzilma 
ekanligi, ular faoliyatiga mansabdor shaxslarning aralashishi mumkin emasligi 
qat’iy belgilab qo‘yildi. Aynan shu qonunda birinchi bor siyosiy partiyalar va jamoat 
tashkilotlarining 
mamlakat taqdiridagi mas’uliyati davlat tashkilotlariga 
tenglashtirildi.
O‘zbekistonda Birinchi Prezident saylovlari birinchi bor (1991 yil dekabr) 
tashkiliy uyushqoqlik, siyosiy hamjihatlikda muqobillik asosida o‘tkazildi. Bu 
saylovlarning tarixiy va siyosiy ahamiyati shundan iboratki, u milliy zaminimizda 
ilk bor demokratiyaning asosiy talablaridan biri siyosiy hokimiyat ligitimligini 
ta’minladi. 1992 yil 8 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul 
qilinishi biz tanlagan demokratik yo‘lning huquqiy asoslarini yaratib berdi. 
Konstitutsiyaning XIII bobida respublikada huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati 
barpo etish va bunda ko‘ppartiyaviylik tizimini shakllantirishning huquqiy asoslari 
o‘z ifodasini topdi. Jumladan, Konstitutsiyaning 60-moddasida "siyosiy partiyalar 
turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‘zlarining demokratik 
yo‘l bilan saylab qo‘yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok 
etadilar" deb siyosiy partiyalarning vakolatlari belgilab berildi. Ayni paytda, 57-
moddada "Konstitutsiyaviy tizimni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qiluvchi, 
respublikaning 
suvereniteti, 
yaxlitligi 
va 
xavfsizligiga, 
fuqarolarning 
konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, 
irqiy va diniy adovatni targ‘ib qiluvchi, xalqning sog‘ligi va ma’naviyatiga tajovuz 
qiluvchi, shuningdek, harbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruhdagi 
siyosiy partiyalarning hamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va faoliyati 
ta’qiqlanadi" deb ularning mas’uliyati hamda javobgarligi ko‘rsatildi.
Dastlabki islohotlar rivoji va ijtimoiy-siyosiy vaziyatning o‘zgarishi bilan1991 
yil 1 noyabrda O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasiga asos soladi. O‘zbekistonda 
ayrim mamlakatlardagi "demokratiya"dan farqli o‘laroq, o‘z fuqarolarini yangi 
demokratik jamiyat qurish yo‘liga safarbar qilishi mumkin bo‘lgan siyosiy tashkilot 
mohiyatan butunlay boshqa tuzilmaga aylandi.
Bozor iqtisodiyoti va demokratik jamiyat qurish borasidagi islohotlar, 
mulkchilik munosabatlarining chuqurlashuvi jamiyatda bu jarayonlar ifodachisi va 
bunday manfaatlarni uyg‘unlashtiruvchi harakatga bo‘lgan ehtiyojni taqozo eta 
boshladi. SHu tariqa, 1994 yil 24 mayda "Vatan taraqqiyoti" partiyasi vujudga kelib, 
u o‘z dasturida asosan ishbilarmon, tadbirkorlarning sa’y-harakatlarini 
muvofiqlashtirib, mamlakatimiz imkoniyatlarini to‘la yuzaga chiqarish va shu yo‘l 
bilan O‘zbekiston xalqining farovon turmushga erishmog‘ini ta’minlash, erkin bozor 
munosabatlari asosida mamlakatni jahonning rivojlangan davlatlaridan biriga 

---

aylantirish kabi g‘oyalarni ilgari surdi. "Vatan taraqqiyoti" partiyasi 2000 yilga kelib 
o‘z maqsadi va vazifalari bilan yaqin bo‘lgan, 1998 yil 28 dekabrda tashkil topgan 
O‘zbekiston Fidokorlar Milliy Demokratik partiyasi bilan birlashdi. Bu, o‘z 
navbatida, O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining rivojlanishida o‘ziga xos 
voqea bo‘ldi. Fidokorlar partiyasining vujudga kelishi jamiyatdagi siyosiy 
taraqqiyot natijasi bo‘lib, islohotchilik g‘oyalarini ro‘yobga chiqarishda jamiyatning 
shijoatkor, tadbirkor va yosh qatlam kuchlarini ifodalashga bo‘lgan intilish sifatida 
namoyon bo‘ldi.
Odamlar hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar, yangi turmush tarzi, ba’zan 
uning murakkab ijtimoiy munosabatlari vatanparvarlik, bag‘rikenglik, yurt tinchligi, 
sotsial adolat, fikrlar xilma-xilligi kabi masalalarni tobora ustuvor vazifaga 
aylantirdi. Bu o‘zgarishlar O‘zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasining 
(1995 yil 17 fevralda) tashkil topishiga ijtimoiy sharoit yaratadi. Partiya nizomiga 
muvofiq mustaqillikni mustahkamlashning bosh masalasi sifatida insonning ozod 
bo‘lishi, uning imkoniyatlarini yo‘naltirish, fuqarolarning huquqlarini, 
erkinliklarini, burchlarini ta’minlash, barcha millatlar va xalqlarni, jamoat 
tashkilotlarini birlashtiradigan etakchi kuch – huquqiy demokratik davlat g‘oyalarini 
ilgari surish uning bosh maqsadi etib belgilandi. SHu g‘oyalarga hamohang 
O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi 1995 yilning 3 iyunida tashkil 
topib, dasturiy maqsadlari millatning ma’naviy birligi, Vatan – yagona oila, kuchli 
demokratik davlat, milliy qadriyatlar, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va umumjahoniy 
integratsiya, zamon kishisi, milliy istiqbol kabi g‘oyalar partiya faoliyatining 
mazmun-mohiyatini tashkil etdi.
O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etish, demokratik islohotlarni 
chuqurlashtirish, ko‘ppartiyaviylik tizimini takomillashtirishda 1996 yilning 29-30 
avgustida bo‘lib o‘tgan Oliy Majlisning VI sessiyasi yangi bir davrni boshlab berdi, 
deyish mumkin. Birinchi Prezident Islom Karimovning "Hozirgi bosqichda 
demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari to‘g‘risida"gi 
ma’ruzasi jamiyatga yangicha demokratik ruh bag‘ishladi. Ma’ruzada haqiqiy 
demokratiyaning zarur va qonuniy belgisi bo‘lgan tub ma’nodagi 
ko‘ppartiyaviylikni shakllantirish uchun jamiyat siyosiy tizimini yangilashning 
nazariy asoslari belgilab berildi. 
Mamlakatda bozor iqtisodining rivojlanishi, moliyaviy infrastruktura 
tizimining qaror topishi, ishlab chiqarishning takomillashuvi, xususiy mulkdorlar 
qatlamining o‘sishi natijasida jamiyatda yangi siyosiy qatlam vujudga keldi. Bu 
qatlam jamiyat rivojini modernizatsiya qilishga qodir bo‘lgan ishbilarmonlar va 
tadbirkorlar edi. Ular innavatsion g‘oyalarni umumlashtiradigan, o‘z maqsadlarini 
jamiyat manfaatlari bilan uyg‘unlashtiradigan siyosiy birlashmaning vujudga 
kelishiga zamin yaratadi. SHunday qilib, 2003 yil 15 noyabrda Tadbirkorlar va 
ishbilarmonlar harakati - O‘zbekiston Lebiral Demokratik partiyasiga asos solinadi. 
Sobiq ma’muriy-buyruqbozlik tizimi siyosatining oqibatida atrof-muhitga 
bepisand munosabatda bo‘lish, tabiiy resurslardan vahshiyona foydalanish oqibatida 
o‘simlik va hayvonot dunyosining genofondiga salbiy ta’siri, biologik xilma-
xillikning qisqarishi, katta hajmdagi sanoat va boshqa tur chiqindilarning hosil 
bo‘lishi, cho‘llanish, er va suv resurslarining degradatsiyasi, Orol dengizi halokati 

---

kabi mintaqaviy va global miqyosda echilishi zarur bo‘lgan ekologik muammolar 
o‘z echimini kutib yotgan edi. Aynan shu kabi muammolarni hal etishga qaratilgan 
siyosiy kuch sifatida 2008 yilning 2 avgustida O‘zbekiston ekologik harakati tashkil 
etiladi. Ta’kidlash lozimki, tashkil topgan har bir siyosiy tashkilot va mazkur 
Harakat davr va ijtimoiy sharoit taqozosi va jamiyat talablari asosida vujudga 
kelganligini kuzatamiz. YA’ni, unda o‘zib ham, ortda qolib ketmaslik - bu 
evolyusion yo‘lning sharti. 
Mamlakatda ko‘ppartiyaviylik tizimining huquqiy asoslarini mustahkamlashda 
saylov instituti va uni huquqiy jihatdan rivojlantirishga qaratilgan xatti-harakatlar 
alohida o‘rin tutadi. 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan "O‘zbekiston Respublikasi 
Oliy Majlisiga saylovlar to‘g‘risida", 1994 yil 5 mayda qabul qilingan "Viloyat, 
tuman, va shahar xalq deputatlari kengashiga saylovlar to‘g‘risida"gi va 
"Fuqarolarning saylov huquqi kafolatlari to‘g‘risida”gi qonunlar negizida Oliy 
Majlisga demokratik va ko‘ppartiviylikka asoslangan ilk saylovlar 1994 yil 25 
dekabrda o‘tkazilishi o‘zbek parlamentarizmi tarixida yangi davrni ochib berdi.
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining qaror topishi va siyosiy partiyalar 
takomillashuvida 1996 yil 25 dekabrda Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan 
“Siyosiy partiyalar to‘g‘risida”gi qonun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Qonun 17 
moddadan iborat bo‘lib, unda siyosiy partiyalarning demokratik qonunlar asosida 
faoliyat 
yuritishlari uchun etakchi va ilg‘or mamlakatlar mezonlari 
talablaridarajasidagi huquqiy asoslar kiritildi. Masalan, qonunning 12-moddasida 
siyosiy partiyalarning huquqlari aniq va ravshan ko‘rsatib berilgan. Ushbu qonun 
siyosiy partiyalarni tuzish, ularning faoliyat ko‘rsatishi, partiyaga a’zolik, partiya 
faoliyatining kafolatlari, uning ustavini ro‘yxatga olish, partiyalarning mulkiy 
munosabatlariga 
doir 
barcha huquqiy 
maqomlarining 
mujassamlashgani 
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimini qaror toptirishda muhim o‘rin tutdi. 
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining tadrijiy rivoji shundan dalolat 
bermoqdaki, mustaqillik yillarida mamlakatda demokratik saylovlarning huquqiy 
asoslari yaratildi va saylovlar to‘g‘risidagi qonunlar hayotda o‘z ifodasini topmokda. 
SHu bilan birga, saylov kampaniyalari davri siyosiy partiyalar uchun siyosiy 
kengliklar sifatida fuqarolarning siyosiy va huquqiy madaniyatlari yuksalishiga 
sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
O‘zbekistonda hokimiyat bo‘linishi tamoyillariga amal qilgan holda 2002 yil 
27 yanvarida o‘tkazilgan referendumga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi ikki 
palatali parlament tizimiga o‘tkazildi. Bunday o‘zgarish to‘g‘risidagi qaror 
mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy hayotida yangi sahifani ochib berdi. Uning 
natijalariga binoan Oliy Majlisning VIII sessiyasida «Referendum yakunlari hamda 
davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida»gi konsti-
tutsiyaviy qonun qabul qilindi. Bu hujjatlar asosida «O‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisining Senati to‘g‘risida» va «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
Qonunchilik palatasi to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonunlar qabul qilindi. Mazkur 
qonunlar Oliy Majlis palatalarining maqomini, ularni shakllantirish tartibini, 
vakolatlarini, o‘zaro hamda boshqa hokimiyat organlari bilan hamkorlik qilish 
mexanizmlarini aniqlab berdi. Amalga oshirilgan islohotlar natijasida hokimiyatlar 
o‘rtasidagi muvozanatning tashkil etilishi ta’minlandi. Qonun chiqaruvchi 

---

vakillarning nafaqat mas’uliyati, balki professional darajasi oshdi. Hududiy 
manfaatlar va ularning aniq himoyachilari vujudga keldi. Hokimiyatning monopol 
va ma’muriy usulidan o‘zaro teng hamkorlik mexanizmlari yaratildi. Ijro hokimiyati 
ustidan deputat nazorati qonunga muvofiq o‘rnatildi. Senator va deputatni chaqirib 
olish, ayni paytda, uning maqomi to‘g‘risida qonunlar qabul qilindi.
2006 yil 9 noyabrda qabul qilingan “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada 
demokratlashtirish 
hamda 
mamlakatni 
modernizatsiya 
qilishda 
siyosiy 
partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonun bu yo‘lda 
tashlangan dastlabki qadamlarning tabora kengayishiga sharoit yaratdi. Unga 
muvofiq Xalq deputatlari viloyat, shahar kengashlaridagi siyosiy partiyalarning 
deputatlik guruhlari bilan maslahatlashib, viloyat va Toshkent shahar hokimi 
nomzodlari Birinchi Prezident tomonidan xalq deputatlari Kengashiga tasdiqlash 
uchun taqdim etiladi. Bunda hokim faoliyatini nazorat qilish va qoniqarsiz deb 
topilgan hollarda vazifasidan ozod qilish bo‘yicha tavsiya kiritish huquqlari beriladi. 
Mazkur konsepsiya konstitutsion qonunning uzviy davomi, uni rivojlantiruvchi 
keyingi bosqich sifatida takomillashib kelayotganligini kuzatamiz. Bu o‘z o‘rnida 
O‘zbekistonda davlat hokimiyatini shakllantirishda siyosiy partiyalarning bevosita 
ishtirokining oshishiga olib keldi.
YUrtboshimiz tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik 
palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi 
“Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik 
jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” nomli ma’ruzasida davlatimizning yaqin va 
uzoq istiqboliga mo‘ljallangan evolyusion rivojlanishning mantiqiy davomi bo‘lib, 
bu yangi bir davrni boshlab berdi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri 
nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga 
saylovlarda eng ko‘p deputatlik o‘rnini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi 
deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif 
etilishi demokratik islohotlar yo‘lidagi harakatlarimizning izchilligini yana bir bora 
tasdiqlaydi. Bunda siyosiy partiyalarning hokimiyat uchun kurashish va ularni 
shakllantirish borasidagi faoliyatlari uchun jamiyatda real siyosiy maydonning 
huquqiy asoslari yaratiladi. Ayni paytda, siyosiy partiyalar o‘z dasturiy vazifalarini 
amalga oshirishda partiyalararo raqobat muhitining yanada kuchayishiga, sog‘lom 
siyosiy muxolifatlarning vujudga kelishiga hamda demokratik islohotlarni yanada 
chuqurlatirishga xizmat qiladi. 
Mazkur 
Konsepsiyaning 
5-bo‘limi 
fuqarolik jamiyati institutlarini 
shakllantirish va rivojlantirishga bag‘ishlandi. 
YUrtboshimiz ta’kidlaganidek, “Biz uchun fuqarolik jamiyati – ijtimoiy 
makon. Bu makonda qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z-o‘zini kamol toptirishga 
monelik qilmaydi, aksincha, yordam beradi. SHaxs manfaatlari, uning huquq va 
erkinliklari to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi. Ayni vaqtda, boshqa 
odamlarning huquq va erkinliklari kamsitilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. YA’ni, erkinlik 
va qonunga bo‘ysunish bir vaqtning o‘zida amal qiladi”
10
. 
 
10
Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn ХХI аsr bo’sаg’аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot kаfоlаtlаri. 
–T.: O’zbеkistоn, 1997. 173-bеt. 

---