11-Mavzu: Oqsillar almashinuvi

dezaminlanish:
glutamat ― 2Н + Н₂О α-ketoglutarat + NН₃
pereaminlanish:
aminokislota + α-ketoglutarat ↔ oksikislota + glutamat Reaktsiyaning umumiy tenglamasi:
aminokislota + 2Н+Н₂О ↔ ketokislota + NН₃
Mikroorganizmlarda aminokislotalar boshqa yullar bilan ham dezaminlanishi aniqlangan. Bunday mexanizmlar kup tarqalmagan bulsa ham quyidagi turlari ma’lum.
Qaytaruvchi dezaminlanish:
R ― СН― СООН+Н₂ → R ― СН₂ ―СООН+NН₃

NH₂

Gidrolitik dezaminlanish:
R ―СН― COОН+Н₂О → R ―СН― СООН+NH₃
 
NН₃ ОН


Molekula ichida dezaminlanish:
R ― СН₂ ―СН―СООН → R―СН=СН ― СООН+NН₃

NН₂


Oksiaminokislotalar (serin, gomoserin) va tioaminokislotalar (tsistein, gomotsistein) spetsifik fermentlar ta’sirida suv yoki gidro­sulfid elementlarini ajratib, tegishli ketokislotaga o’tadi:





Pereaminlanish. Aminokislotalar almashinuvida markaziy urinni egallay-digan bu reaktsiyani 1937 yili sovet olimlari A. YE. Braunshteyn va M. D. Kritsmanlar kashf etgan. Ular aminodikarbon kislotalar almashinuvini urganishda kaptar ko’krak muskuli α-aminokislotaning aminoguruhini α-ketokislotaga kuchi-rishini kuzatdilar. Eng avval bu reaktsiya pirouzum kislota bilan glutamat kislota urtasidagi almashinuvda tekshirilgan edi. Bunda tez vaqt ichida pirouzum kislotadan alanin hosil bo’lishi, glutamat esa α-ketoglutarat kislotaga aylanishi tasdiqlandi:

Mana shu sharoitning uzida reaktsiya teskari tomonga xam boradi, ya’ni a-ketoglutarat kislota va alanindan tezda pirouzum kislota va a-glutamat kislota xosil buladi. Demak, reaktsiya kaytalamadir. Bra­unshteyn va Kritsman birinchi marta a-ketoglutarat kislota va oksaloatsetat kislota bir qator aminokislotalardan a-aminogurux qabul-qila olishi xaqida ma’lumot oldilar. Masalan, alanin bilan oksalo-atsetat orasidagi reaktsiyada pirouzum kislota va aspartat kislota xosil buladi:



Keyingi tekshirishlar α-aminoturkumning aminokis-lotalardan α- ketokislotaga ko’chirilishi barcha to’qimalarda keng tarqalganligi va deyarli hamma aminokislotalarga taalluqli ekanligini tasdiqlaydi. Bu reaktsiyada amino-gruppa erkin ammiak shaklida ajralib chiqmasdan, bevosita ko’chirilishi sababli u pereaminlanish yoki transaminlash deb ataladi.