11-mavzu. Nomukammal bozorlarda firmalar faoliyati

11.8-rasm. Tabiiy monopolist uchun chekli harajatlarni o’rnatish
 
Tartibga solinadigan harajatlar narx belgilashda monopolist tomonidan aniq hisob 
kitob qilinmasa, u monopolist kam harajat, ammo foyda ham kormaydi. Amalda, 
monopolistlar yuqori foyda olish maqsadida harajatlar kamaytirib, chekli iqtisodiy 
harajatlar ba’zi talablaridan amalda foydalanmay bu muammodan qutulishga harakat 
qiladi. Monopoliya bilan shug’ullanish uchun hukumat tomonidan ishlatiladigan uchinchi 
siyosat davlat mulk siyosati hisoblanadi.
11.5. Monopoliya va mukammal raqobat 
Oldingi mavzularda bozorlarni ko’plab raqobatdosh korxonalar va bitta Monopoliya 
korxonasiga ega bozorlarni o’rgandik. Mukammal raqobatdosh bozorlarga narx doim 
mahsuloning chegaraviy harajatiga teng. Shuningdek biz ko’rdikki, uzoq muddatda kirish 
va chiqish iqtisodiy foydani nulga tenglashtiradi. Shundan kelib chiqib narx umumiy 
harajatiga tenglashadi. Biz Monopolistik korxonalar qanday qilib narxlarni chekli 
harajatdan yuqori ushlab turishi va bu pozitiv musbat iqtisodiy foydaga olib keladi va 
jamiyatda yo’qotishlarga olib keladi. Mukammal va Monopolistik raqobat bozor 
tuzilmasining eng ohirgi shakllaridir. Raqobat bozorda ko’plab korxonalar deyarli bir hil 

---

maxsulotlarni taklif qilayotganda yuzaga keladi. Monopoliya esa bozorda faqat bitta firma 
bo’lsa paydo bo’ladi.
Mukammal raqobat va monoplliya bozorlar holatlari qanday ishlashi haqida bir 
necha kerakli fikrlarni tasvirlasada, iqtisoddagi ko’plab bozorlar ikkala holat elementlariga 
ham ega. Shunga ko’ra, har biri ham to’la tasvirlanmagan. Tipik firma iqtisodiyotda 
raqobatga 
yuz 
tutadi, 
biroq 
raqobat 
korxonani 
Korxonani 
narx 
oluvchiga 
aylantiradigandek qattiq qo’l emas. Tipik korxona shuningdek ma’lum darajada bozor 
kuchiga ega, lekin uning bozor kuchi Monopoliya modelida aniq ko’rsatilgan korxona kabi 
unchalik qudratli emas. Boshqacha qilib aytganda, ko’plab tarmoqlar mukammal 
raqobatning markaziy xolati va monopliya o’rtasida turadi. Iqtisodchilar bu hodisani
nomukammal raqobat deb atashadi. 
Nomukammal raqobatli bozorning bir turi bu Oligopoliya, unda bozor faqat bir 
necha sotuvchilarga ega va har biri boshqa sotuvchilardan unchalik farq qilmaydigan yoki 
o’xshash maxsulotlarni taklif qiladi. Iqtisodchilar bozor xukumronligini statistik 
ataladigan konsentrasiya koffitsentiga ega korxonalarning kichik guruhlari orqali 
o’lchashadi. Konsentratsiya koffitsenti bu bozordagi umumiy maxsulot 4 ta yirik 
korxonalar orqali ta’minlanishidir. Lekin, ba’zi sanoatlarda, eng katta firmalar ustunroq 
rolni o’ynaydi. Yuqori konsentratsiyalangan sanoatlar o’z ichiga g’alla ekinlari 
(konsentrasiya koiffeitsenti 83 %), samaliyot ishlab chiqadigan (aviasozlik korxonalari 85 
%) Elektr lompochkalari 89%, uy jixozlari 90 % va sigaretlar 99% ni qamrab oladi. Ushbu 
tarmoqlar Oligopoliyaning eng zo’r tasvirlangan misollaridir.
Nomukammal raqobat bozorning ikkinchi turi, Monopolistik raqobat deb ataladi. Bu 
bozor tizimidagi ko’plab korxonalar sotayotgan mahsulotlari o’xshash lekin bir hil 
emasligi orqali tasvirlanadi. Monopolistik raqobatdosh bozorda har bir korxona ishlab 
chiqayotgan mahsuloti uchun Monopoliyaga ega. Lekin boshqa korxonalar bir hil 
iste’molchilar uchun kurashadigan o’xshash mahsulotlar ishlab chiqaradi. 
Yanada aniqroq bo’lishi uchun Monopolistik raqobat bozorini quidagi 
xususiyatlarini tasvirlaydi. 
- Ko’p sutuvchilar: ko’plab firmalar bir xil guruhdagi haridorlar uchun 
raqobatlashadi. 
-Mahsulot turliligi: har bir korxona boshqa korxonaga qaraganda eng kamida 
farq qiladigan mahsulot ishlab chiqaradi. Shunday qilib narx belgilashda, har bir korxona 
pastga qiyalagan talab chizig’iga duch keladi. 
-Erkin kirish va chiqish: Firmalar cheklovlarsiz bozorga kirishi mumkin. Shunga 
binoan, korxonalar soni bozorda iqtisodiy daromad nolga yetganda o’zgaradi. Daqiqali 
fikrlash quyidagi xususiyatlar bilan bozorni uzun ro’yxatini ochadi: kitoblar, musiqalar, 
kinolar, kompyuter o’yinlarlari, restoranlar, pianino darslari, pishiriqlar, mebel va h.k
4
.