11-mavzu: Moliyaviy infratuzilma Reja: Moliyaviy infratuzilma tarkibi Qimmatbaho qog‘ozlar savdosi qoidalari

3. Buxgalteriya hisobi tizimlari 
 
Moliyaviy ma’lumotdan samarali foydalanish uchun u ma’lum bir standart 
shaklida taqdim etilgan bo‘lishi lozim. Moliyaviy hisobotlar tizimini o‘rganuvchi 
predmet yoki fan
buxgalteriya hisobi
deyiladi. Buxgalteriya hisobi tizimlari 
umumiy moliyaviy tizim infratuzilma-sining eng muhim qismi hisoblanadi. 
Ma’lumki, dastlab buxgalteriya hisobi tizimlari moliyaviy bitimlar tuzish 
jarayonlari evolyutsiyasi bilan birga parallel ravishda rivojlangan. Arxeologlar 
eramizdan avvalgi 2000 yillarga tegishli qadimgi Vavilonda tuzilgan moliyaviy 
operatsiyalar bo‘yicha murakkab va batafsil hisobotlarni topishgan. Hozirgi 
kungacha buxgalteriya hisobi tizimining rivojlanishida asosiy “sakrash” bo‘lgan 
ikki tomonlama yozish uslubidagi buxgalteriya hisobiga o‘tish – Italiyada – 
Uyg‘onish davrida sodir bo‘ldi. Mazkur uslubning yuzaga kelishida savdo va bank 
ishlari sohasidagi murakkab moliyaviy operatsiyalarni kuzatib borishga bo‘lgan 
talab rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qildi.
Buxgalteriya hisobi - bu, kundalik va umumiy ma'lumotlar olish maqsadida 
ayrim korxona, hissadorlik jamiyati, muassasa, tashkilot va boshqalarning xo'jalik 
faoliyatini 
uzluksiz 
ravishda 
kuzatish 
va 
nazorat 
qilish 
tizimidan 
iboratdir.~Buxgalteriya hisobining maqsadi foydalanuvchilarni to'liq, ishonarli, o'z 
vaqtida tuzilgan moliyaviy va buxgalterlya hisobining boshqa axborotlari bilan 
ta'minlashdan iborat. 
Buxgalteriya hisobining bir nechta funksiyalari mavjud.
Rejalashtirish funksiyasi. Rejalashtirilayotgan ishlab chiqarish uchun pul va 
moddiy vositalar ehtiyojiga asosan hisoblash, taxmin qilinayotgan daromad 
(foyda), mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini rejalashtirish, shuningdek, qo'yilgan 
maqsadga erishish yo'lIarini izlash.
Nazorat funksiyasi. Ishlab chiqarish jarayoni va iqtisodiy ko'rsatkichlarning 
haqiqatda bajariJishi va biznes-rejalarda mo'ljallanganini kuzatish, ya'ni xatti-
harakatlar mo'ljallangan rejaga qanchalik muvofiqligini belgilash.
Axborot funksiyasi. Ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun korxona haqida 
to'liq va ishonchIi axborot bilan ta'minlashni bildiradi. Bu funksiya qo'yilgan 
maqsadlarni amalga oshirish uchun korxona 6 rahbari, tashqi investorlar va 
foydalanuvchilarga asosan moliyaviy axborotga asoslanadigan sarnara1i axborot 
tizimi zarurligi natijasida kelib chiqadi. Tahlil (baholasb) Korxonaning moliyaviy-
iqtisodiy holatini yaxsbilash maqsadida qaror qabul qilish uchun ilgari qabul 
qilingan strategiya va taktikasini baholash hamda tahlil qilish jarayonidir. Tahlil 
natijasida korxonada boy berilgan imkoniyatlarni hisoblab chiqish, mavjud 
rezervlar hajmini belgilash, uskunalar, mehnat va xomashyo resurslaridan 
foydalanish darajasini oshirish, shuningdek, moddiy resurslar bilan uzluksiz 
ta'minlashni yo'lga qo'yish.

---

Hisob funksiyasi. Korxona xo'jalik faoliyatining hujjatlar asosidagi yalpi, 
uzluksiz va o'zaro bog'langan ifodasidir. 
Hozirgi paytda buxgalterlar ishiga qo'yiladigan talablar tubdan o'zgarmoqda. 
Buxgalter korxona rahbariga moliyaviy ahvolning barqarorligini oshirishga imkon 
beradigan yo'llami ko'rsatib berishi, iqtisodiy tahlil, umuman korxonaning pul 
oqimlari va moliyasini boshqarish bilan, ya'ni moliyaviy menejment bilan 
shug'ullanishi kerak. Buning uchun, eng avvalo, buxgalterlar BHMA larini va 
hisob ishlariga oid me'yoriyhuquqiy hujjatlami bilishlari lozim. Ana shundagina 
buxgalteriya hisobini samarali tashkil qilishga erishish mumkin. Mavjud xalqaro 
amaliyot buxgalteriya hisobini me'yorlar yordamida boshqarishning 4 darajali 
tizimini ko'zda tutadi.
Birinchi daraja - qonun hujjatlari, masalan, «Buxgalteriya hisobi to'g'risida»gi 
Qonun.
Ikkinchi daraja - asosiy qoidalar majmui, ya'ni buxgalteriya andozalari. 
Mazkur darajada buxgalteriya tushunchalari va qoidalari shunday belgilanadiki, 
toki ular buxgalteriya hisobi bilan bog'liq shaxslar tomonidan bir xilda talqin 
etilsin.
Uchinchi daraja - turli idoralar tomonidan turli tarmoqlar va um.uman 
mamlakat bo'yicha ishlab chiqiladigan, buxgalteriya hisobini yuritish bo'yicha 
xilma-xil uslubiy ko'rsatmalar, tavsiyalar. 
To'rtinchi daraja - hisob siyosatini belgilash va hujjatlar aylanishini yuritish 
uchun korxonada chiqarilgan ichki ish hujjatlari.
Buxgalteriya hisobi va hisobotini xalqaro talablarga muvofiq o'zgartirish 
keyingi vaqtda tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bunga, birinchidan, xalqaro 
bozorlarda ish olib boradigan kompaniyalar o'rtasida munosib muomala tili 
bo'lishini talab qiluvchi jahon iqtisodiyotining rivojlanishi, ikkinchidan, xalqaro 
andozalami chuqur o'rganish va ulami mamlakatimiz arnaliyotida keng qo'llanish 
zarurligi sabab bo'layotir. Shu boisdan harn buxgalteriya hisobining milliy 
andozalarini ishlab chiqishda bevosita xalqaro andozalarga tayanilmoqda. 
Buxgalteriya hisobining milliy andozalarini arnalga kiritish zarurati. asosan, 
buxgalteriya hisobining bazaviy qoidalari va tamoyillarini tushuntirish va 
umumlashtirish, asosiy tushunchalami bayon qilish, u yoki bu buxgalteriya 
usullarini hisobga olgan holda O'zbekiston Respyblikasida hisobning o'ziga xos 
xususiyatlarini qo'llashdan iborat. 
Hisob yuritish siyosati deganda, xo'jalik yurituvchi subyekt rahbarining 
buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tamoyil va asoslariga mos ravishda 
yuritish hamda tuzish uchun qo'llaniladigan usullar majmui tushuniladi. Xo'jalik 
yurituvchi subyektning hisob siyosati subyekt rahbari tomonidan «Hisob yuritish 
siyosati va moliyaviy hisobot» nornli I-son BHMS asosida taqdim etiladigan 
moliyaviy hisobotning yilma-yil qiyoslanishi uchun tuziladi. Xo'jalik yurituvchi 
subyektning hisob yuritish siyosati, foydalanuvchilar ehtiyoji uchun ahamiyatli, 
ishonchli, tushunarli va oddiy 13 bo'lishi shart. Aynan shunday faoliyat yurituvchi 
boshqa subyektlaming moliyaviy hisobotlarini taqqoslash imkoniyatini berishi 
kerak. Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishni tashkil qilishning aniq 
yo'nalishi bo'yicha subyekttning hisob yuritish siyosati shakllantirilishida 

---

O'zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi to'g'risidagi qonun hujjatlarini 
qo'llash lozim. Korxonaning hisob yuritish siyosatini tanlash va asoslashga 
quyidagi omillar ta'sir etadi:
• mulkchilik shakli va tashkiliy-huquqiy shakl;
• faoliyat turi yoki tarmoq bo'ysinuvi;
• ishlab chiqarish ko'larni hamda ishchi xodimlar soni;
• soliq solish tizimi bilan munosabat (imtiyoz va sh.k.);
• bozor munosabatlariga o'tish sharoitida harakat qilish erkinligining darajasi;
• moliya-xo'jalik faoliyatining rivojlanish strategiyasi; 
• boshqaruv faoliyatining texnik jihatdan qurollanganligi;
• korxonani ma'lumotlar bilan ta'minlashning samarali tizimi mavjudligi;
•buxgalteriya xodimlarining malaka darajasi, korxona rahbarlarining 
tashabbuskorligi; . 
• moddiy manfaatdorlik va majburiyatlar bo'yicha moddiy javobgarlik tizirni.
Hisob siyosatini shakllantirishda buxgalteriya hisobini yuritish uchun 
tanlangan usullar ma'muriy hujjat e'lon qilingan yildan keyingi yilning l-
yanvaridan boshlab qo'llaniladi. Hisobot yili davomida yangi tuzilgan xo'jalik 
yurituvchi subyektlar bundan mustasno. Yangi tuzilgan xo'jalik yurituvchi subyekt 
birinchi hisobotini e'lon qilgunga qadar, o'zi tanlagan hisob yuritish siyosatini 
rasmiylashtiradi va uni yuridik shaxs maqomini olgan vaqtdan boshlab, 90 kun 
ichida amalga oshiradi. Kalendar yili davomida hisob yuritish siyosati 
o'zgartirilmaydi. 
O‘zbekiston Respublikasining 2016-yil 13-apreldagi “Buxgalteriya hisobi 
to‘g‘risida”gi O‘Zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar 
kiritish haqida O‘RQ-404-son qonuniga asosan O‘zbekiston Respublikasining 
Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida” qonuni yangi tahrida qabul qilindi.
Ushbu 
Qonunning maqsadi buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va hisobotni tuzish 
sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. 
Buxgalteriya hisobi barcha xo‘jalik operatsiyalarini yaxlit, uzluksiz, hujjatlar 
asosida hisobga olish yo‘li bilan buxgalteriya axborotini yig‘ish, qayd etish va 
umumlashtirishning tartibga solingan tizimidan, shuningdek uning asosida 
moliyaviy va boshqa hisobotni tuzishdan iboratdir. 
Buxgalteriya hisobi xo‘jalik operatsiyasini buxgalteriya hisobining kamida 
ikkita schyotida bir vaqtda va o‘zaro bog‘liq holda pulda baholab aks ettirish yo‘li 
bilan ikkiyoqlama yozuv usulida yuritiladi. 
Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, O‘zbekiston Respublikasida 
ro‘yxatga olingan yuridik shaxslar, ularning O‘zbekiston Respublikasi hududida 
hamda undan tashqarida joylashgan sho’ba korxonalari, vakolatxonalari, filiallari 
va boshqa tarkibiy bo‘linmalari buxgalteriya hisobi subyektlaridir. 
Yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi 
shaxslar, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, shuningdek chet el yuridik 
shaxslarining O‘zbekiston Respublikasi hududidagi vakolatxonalari, filiallari va 
boshqa tarkibiy bo‘linmalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hisob yuritadi 
hamda hisobot taqdim etadi. 

---

 
Aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital, zaxiralar, daromadlar, xarajatlar, 
foyda, zararlar va ularning harakati bilan bog‘liq xo‘jalik operatsiyalari 
buxgalteriya hisobining obyektlaridir. 
Buxgalteriya hisobi obyektlari sintetik va analitik hisoblarda yuritiladi. 
Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tartibga solish, buxgalteriya 
hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O‘zbekiston Respublikasi Moliya 
vazirligining zimmasiga yuklatiladi. 
Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishni buxgalteriya hisobi 
subyektining rahbari amalga oshiradi. 
Buxgalteriya hisobi subyektining rahbari quyidagi huquqlarga ega: 

buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida buxgalteriya hisobi 
xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter xizmatidan 
foydalanish; 

buxgalteriya hisobini yuritishni ixtisoslashtirilgan tashkilotga (auditorlik 
tashkilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida buxgalteriya hisobini 
yuritish bo‘yicha xizmat ko‘rsatish nazarda tutilgan boshqa tashkilotlar) shartnoma 
asosida yuklash; 

buxgalteriya hisobini mustaqil yuritish. 
Moliyaviy hisobot buxgalteriya hisobi subyektining hisobot sanasidagi 
moliyaviy holati, hisobot davridagi faoliyatining moliyaviy natijasi va pul 
mablag‘larining harakati to‘g‘risidagi tizimlashtirilgan axborotdan iboratdir. 
Yillik moliyaviy hisobot quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 

buxgalteriya balansi; 

moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot; 

pul oqimlari haqidagi hisobot; 

xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot; 

izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar. 
Xalqaro standartlar bo‘yicha tuziladigan moliyaviy hisobotga doir talablar 
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida belgilanadi. 
Buxgalteriya hisobi subyekti moliyaviy hisobotni tuzishda mustaqil balansga 
ajratilgan 
o‘z 
vakolatxonalarining, 
filiallarining 
va 
boshqa 
tarkibiy 
bo‘linmalarining buxgalteriya balanslarini hamda boshqa hisobot shakllarini 
kiritishi kerak. 
Moliyaviy hisobot hisobot yili boshidan ortib boruvchi yakun bilan tuziladi. 
Byudjet tashkilotlarining moliyaviy hisoboti budjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga 
muvofiq tuziladi va taqdim etiladi.

---

Document Outline

• 11-mavzu: Moliyaviy infratuzilma
• Reja:
• 1. Moliyaviy infratuzilma tarkibi
• 2. Qimmatbaho qog‘ozlar savdosi qoidalari
• 3. Buxgalteriya hisobi tizimlari
• 1. Moliyaviy infratuzilma tarkibi (1)
• Qimmatli qog‘ozlar bozorida savdolarni tashkil etish ma’lum tartib va xususiyatlarga ega. Qimmatli qog‘ozlar bozorida savdolarni tashkil etish fond birjalari, qonun hujjatlariga muvofiq fond bo‘limini tashkil qilgan boshqa birjalar hamda qimmatli qog...