11-Mavzu: Jamoa tushunchasi va uning o’ziga xosliklari

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
16-mavzu: O‘quvchilarning fuqarolik va huquqiy tarbiyasi.  
REJA: 
1. Fuqarolik tarbiyasining maqsad va vazifalari.  
2.  O‘quvchilarga  fuqarolik  tarbiyasini  berishda  davlat  ramzlaridan 
foydalanish. 
3. Huquqiy tarbiyaning mazmuni, maqsad va vazifalari.  
4. Huquqiy tarbiyani amalga oshirishning yo‘l va   vositalari.  
 
Tayancha  so‘z  va  iboralar:  fuqarolik,  fuqarolik  tarbiyasi,  fuqarolik 
madaniyati, fuqarolik masuliyati, davlat ramzlari, Vatanga sodiqlik.   
 
1. Fuqarolik tarbiyasining maqsad va vazifalari. 
Mustaqil  O‘zbekiston  Respublikasida  shakllangan  milliy  istiqlol  g‘oyalari 
fuqarolarni  Respublika  Konstitusiyasida e‘tirof etilgan insonparvarlik, demokratik, 
huquqiy  davlat  va  huquqiy  jamiyatni  barpo  etishdek  ezgu  maqsad  atrofida 
birlashtirishga  xizmat  qiladi.  Har  bir  fuqaroning  ijtimoiy  -  siyosiy,  huquqiy 
faolligini  yuzaga  keltirish,  fuqarolik  (huquqiy)  madaniyatini  qaror  toptirish  - 
fuqarolik (huquqiy) jamiyatning asosan talabi sanaladi. 
Davrning ushbu o‘ta dolzarb talabi mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi 
hukumati tomonidan qabul qilingan qator qonun va qarorlar, shuningdek, O‘zbekiston 
Respublikasi  Prezidenti  I.A.  Karimov  asarlari  mazmunida  o‘zining  yorqin  ifodasini 
topdi.  Aholi  o‘rtasida  milliy  istiqlol  mafkurasi  g‘oyalarini  targ‘ib  etdi,    ijtimoiy 
tarbiyaning  samarali,  izchil  tizimini  yaratish,  jamiyatda  fuqarolik  (huquqiy) 
madaniyatni shakllantirish muammolarining ijobiy hal еtilishi jamiyat ijtimoiy hayoti 
uchun muhim ahamiyatga egadir. 
Ijtimoiy  hayotda  fuqarolik  madaniyatining  shakllanishi  uchun  zarur  shart  - 
sharoitlarni vujudga keltirish: bir tomondan, jamiyat manfaatlari uchun; ikkinchi 
tomondan;  shaxs  (fuqaro)  manfaatlari,  shuningdek,  jamiyat  hamda  fuqaroning 
birgalikdagi manfaatlariga to‘la mos keladi. Shu sababli Respublika mustaqilligi 
sharoitida  ijtimoiy  ta‘lim-tarbiyani  tashkil  etish  mazmunini  tubdan  yangilash 
zaruriyati  yuzaga  keldi.  Ijtimoiy  tarbiyani  keng  ko‘lamda  (kompleks)  tarzda 
tashkil  etish  bugungi  kunning  da‘vati  va  talabi  bo‘lib  qolmoqda.  Mazkur  talabni 
ijobiy  hal  etish  oila  >  ta‘lim  muassasalari    >  jamoatchilik    >  davlat  >  jamiyat 
belgiligini yaratish asosida amadga oshiriladi. 
O‘z  fuqarolariga  ega  bo‘lish  har  bir  davlatning  zarur  va  muhim  belgisi 
sanaladi.  Fuqarolarning  mavjudligi  sababli  davlat  mavhum  tushuncha  bo‘lmay, 
muayyan mexanizmga, jonli sifatida maydoniga chiqadi. Huquqiy o‘rni qonun yo‘li 
bilan  kafolatlangan  shaxsning  davlat  ichkarisida  yoki  tashqarisida  bo‘lishidan 
qat‘iy nazar, ma‘lum bir davlatga qarashliligi holatiga fuqarolik deyiladi. Shunday 
huquqga  ega  shaxs  fuqaro  deb  ataladi.  O‘zbekiston  fuqarosi  O‘zbekiston 
Respublikasi  Konstitusiyasi,  Respublikasi  Oliy  Majlisi  qabul  qilgan  tegishli 
qoidalarga  belgilangan  huquqlardan  foydalana  oladi,  qonunlarda  ko‘rsatib  o‘tilgan 
burchlarni bajaradi. 

---

Demak, "fuqarolik o‘z davlatiga nisbatan huquq va burchlar  bilan  bog‘langan,  
huquqiy    va    ahloqiy    me‘yorlarga    ongli    rioya  etishni,      mehnat  va    jamoada  
faollikni,   ma‘naviy  еtuklikni nazarda tutadi". 
Fuqarolikning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar: 
- 
muayyan davlat jamiyat a‘zosi  ekanligini his etish,  shaxs taqdiri 
davlat va jamiyat hayoti bilan uzviy chambarchas bog‘liq ekanligini 
tushunib etish; 
- 
xalq,   davlat   oldidagi   fuqarolik   huquq   va   burchlarini qonunchilik 
asosida bilish, ularga so‘zsiz, qat‘iy amal qilish; 
- 
o‘z    xalqi,    davlati    o‘tmishiga    hurmat   tuyg‘usini    qaror toptirish, 
shaxsiy manfaatlardan Respublika manfaatlarini ustun   qo‘ya   bilish,   
xalq   vatan   ravnaqi,   istiqboli   uchun kurashishga tayyorlik,  yurt 
tinchligaini himoya qilish,  asrab avaylash; 
- davlat ramzlariga cheksiz muhabbatni qaror toptirish, ular  muhofazasi 
uchun tayyorlik, davlat ramzlarining millat, xalq or-nomusi, sha‘ni, qadr-
qimmati ekanligini anglash; 
-  ijtimoiy-siyosiy onglik, ijtimoiy faollik, davlatning ichki va xalqaro 
siyosati qoidalarini tushunish va idrok qilish; 
-  milliy va umuminsoniy ahloq hamda huquq me‘yorlarining 
buzilishiga nisbatan murosasiz kurash. 
Jamiyat  tomonidan  qonunchilik  yo‘li  bilan  belgilangan  talab  fuqaro  xulqini 
baholash,  xatti-harakatlar  mohiyatini  tahlil  qilish  uchun  mezon  bo‘lib 
xizmat  qiladi.  Ana  shu  talablarga  muvofiq  fuqaroning  xulq-atvoridagi 
ayrim ko‘rinishlar, harakatlar, odatlar ma‘qullanadi yoki qoralanadi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  fuqarolarining  maqsadi  erkin,  demokratik, 
insonparvar, huhuqiy davlat va jamiyat qurishdir. 
Bu  jamiyatni  bunyod  etish  jarayoni  yangi  ijtimoiy  fuqarolik  tarbiyasining  
vazifalarini    murakkablashtiradi.  Chunki    demokratik  huquqiy  jamiyat  barpo 
еtilishining  muvaffaqiyati  fuqaroning  ijtimoiy-siyosiy  onglilik  darajasiga,
 
fuqarolik 
fazilatlarining 
qaror 
topganligiga,ijtimoiy 
faollik 
ko‘rsatkichlariga bog‘liq. 
Fuqarolikning  ijtimoiy  asosi  yangi  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlar  bo‘lib, 
unda  fuqarolarning  shaxsiy  manfaati  jamiyat  manfaati  bilan  qo‘shilib, 
uyg‘unlashib ketadi. 
Milliy  va  umuminsoniy  qadriyatlar  g‘oyalari,  demokratik  talablar  hamda 
ahloqiy-huquqiy  me‘yorlarga  muvofiq  faoliyat  yuritish  ijtimoiy  fuqarolik 
munosabatlarining muhim qoidasiga aylanadi. 
     Fuqarolik  tarbiyasining  maqsadi-fuqarolik  tushunchasining  mohiyatini 
anglash  orqali  o‘quvchilarga  yuksak  darajadagi  fuqarolik  madaniyatini 
shakllantirish,  ularni  xalq,  vatan  jamiyat  uchun  fidoiy  insonlar  etib 
tarbiyalashdan iboratdir. 
 
   Fuqarolik tarbiyasining vazifalari tizimini quyidagilar tashkil etadi: 
1)  yosh avlodni doimiy ravishda jamiyatda ustuvor mavqega ega   bo‘lgan   
ahloqiy   va   huquqiy   me‘yorlarga   rioya etishga o‘rgatib borish; 

---

2)  o‘quvchilarga  fuqarolik  huquq  va  burchlari  to‘g‘risida  ma‘lumotlar     
berib          borish,          ularda          fuqarolik  faoliyatini        tashkil        etish    
borasida    ko‘nikma    va  malakalar hosil qilish; 
3) 
o‘quvchilarda  davlat  ramzlariga  hurmat  va  muhabbatni  qaror 
toptirish,  Respublika  Prezidenti  sha‘ni,    or-  nomusini            himoya      
qilishga      tayyorlik      hissini shakllantirish; 
4) 
o‘quvchilarda    xalq    o‘tmishi,    milliy   qadriyatlarga          nisbatan    
muhabbat    tuyg‘usini    uyg‘otish, ulardan g‘ururlanish,   faxrlanish    
va    iftixor hislarini oshirish; 
5)  Vatan,     xalq     va     millat     ishiga     sodiqlik,o‘z     manfaatlarini 
yurt manfaatlari bilan uyg‘unlashtira olishga  erishish,   fidoiy fuqaroni   
tarbiyalab voyaga еtkazish; 
6)  Vatan,  yurt  ozodligi  va  mustaqilligini  e‘zozlovchi,  ardoqlovchi,  uni 
himoya  qilishga  tayyor  fuqaroni  tarbiyalash ishiga keng  jamoatchilik 
e‘tiborini jalb etish. 
2. O‘quvchilar fuqarolik tarbiyasini tashkil etishda  shaxsning davlat 
Konstitusiyasida 
ko‘rsatilgan 
huquqlaridan 
foydalanish 
hamda 
burchlarini  bajarilishi  xususida  ma‘lumotlar  berish,  ularda  ijtimoiy 
faoliyatni tashkil etishda huquqlardan foydalanish va burchlarini bajarish 
bo‘yicha ko‘nikma va malakalarni hosil qilish maqsadga muvofiqdir. 
Respublika bosh qonunida shaxsning quyidagi huquqlari  kafolatlanadi: 
yashash  huquqi,  erkinlik  va  shaxsiy  daxlsizlik,  ayblanayotgan  shaxs  
ishining  sudda  qonuniy  tartibda,    oshkora  ko‘rib  chiqilishi,  har  kim  o‘z 
sha‘ni  va  obro‘siga  qilinadigan  tajovuzlardan,      shaxsiy      hayotga   
aralashishdan      himoyalanish     va  turar  joy  dahlsizligi,  Respublika  hududida 
bir  joydan  ikkinchi  joyga      ko‘chish,      O‘zbekiston      Respublikasiga      kelishi   
va   undan chiqib   ketish,   fikrlash,   so‘z   va   e‘tiqod   erkinligi,   vijdon 
erkinligi,      davlat      ishlarini      boshqarishda      bevosita    yoki      o‘z  vakillari   
orqali      ishtirok      etish,          qonuniy  mitinglar,  yig‘ilishlar  va    namoyishlarda 
ishtirok      etish,  kasaba  uyushmalarida,  siyosiy  partiyalarga  va  boshqa  jamoat 
birlashmalariga  uyushish,  ommaviy  harakatlarda  ishtirok  etish,  saylash  va 
saylanish,  mulkdor  bo‘lish,  mehnat  qilish,  erkin  kasb  tanlash,  dam  olish, 
qariganda  yoki  mehnat  layoqatini  yo‘qotganda,  shuningdek,  boquvchisidan 
mahrum  bo‘lganda  ijtimoiy  ta‘minot  olish,    tibbiy  xizmatdan    foydalanish,   
bilim    olish,  ilmiy    va  texnikaviy  ijod  erkinligi,  o‘quvchilarga  huquqlari 
borasidagi  bilimlarni berish  bilan  birga  fuqarolarning   burchlari   nimalardan 
iborat  ekanligi  haqida  ma‘lumot  berish,  bu  borada  o‘quvchilarda      nazariy   
va   amaliy   ko‘nikmalarni   hosil  qilish ko‘zlangan    maqsadga    erishishda    
muvaffaqiyat    omili  bo‘ladi. Fuqarolarni burchlari quyidagilardan iboratdir: 
-  fuqarolar  Konstitusiya  va  qonunlarga  rioya  etishga  boshqa  kishilarning 
huquqlari, 
erkinliklari,  sha‘ni,  qadr-qimmatini  xurmat  qilishga 
majburdir. 
-  fuqaro  O‘zbekiston  xalqining  tarixiy  ma‘naviy  va  madaniy  merosini 
avaylab asrashga majburdir; 

---

-  fuqarolar  atrof  tabiiy  muhitga  ehtiyotkorona  munosabatda  bo‘lishga 
majburdirlar; 
-  fuqarolar  qonun  bilan  belgilangan  soliqlar  va  mahalliy  yig‘inlarni 
to‘lashga majburdirlar; 
O‘zbekiston    Respublikasini    himoya    qilish        O‘zbekiston Respublikasi 
har bir fuqarosining burchidir.